Sesilia Plasari: Liri në Bremen, më ka ndihmuar të jetoj

Pas komedisë “Kasollja e vogël”, regjisorja është rikthyer në skenën e Teatrit Kombëtar këtë fundjavë me një dramë tronditëse. Historia e një gruaje , e dënuar me prerje koke sepse ka vrarë 15 njerëz. Sesilia Plasari rrëfen arsyet që e shtynë të sjellë këtë vepër për publikun. Heroina, Geshja vjen si një luftëtare spontane e përpjekjes së gruas për emancipim. Sipas saj, shumë gra shqiptare mund të gjejnë në jetën e Geshes, historinë e tyre personale...

Ekzekutimi i fundit publik me prerje koke në Bremen të Gjermanisë, ishte ai i një gruaje që kish helmuar me arsenik pesëmbëdhjetë persona të familjes e të rrethit të saj, në vitin 1831. Autori Rainer Werner Fassbinder nxjerr nga kjo ngjarje e kronikës së zezë një tragjedi agresivisht naive të jetës sociale...Për të fituar lirinë, Geshe tenton të fitojë kundër burrave dhe të bëhet e pushtetshme, e fuqishme në atë domen në të cilin ata vetë e gjejnë supremacinë : në domenin e parasë. Dhe pikërisht në këtë pikë, ideja e saj për të fituar lirinë, është korruptuar paraprakisht. Për të fituar të ashtuquajturën liri, ajo duhet të plotësojë këtë kusht : të hyjë në logjiken e borgjezisë, në logjikën e një shoqërie të pa shprese. Edhe nëse bëhet e barabartë me burrat, ajo hyn në një shoqëri që nuk sjell as lirinë as lumturinë e individit, një shoqëri që të skllavëron, të tjetërson, një shoqëri qe është nënshtrim. Heroina është anti-heroinë. Të   tillë  e ka dashur autori sepse të tillë  e sheh frytin e kësaj bote, që e përfaqëson denjësisht.

Riktheheni në  skenën e Teatrit Kombëtar me “Liri në Bremen”. Pse kjo vepër?  A ka ndonjë domethënie të  veçantë për ju?

E pëlqeva menjëherë dhe therazi tragjedinë borgjeze “Liri në Bremen” kur e lexova në  bankat e shkollës në Sorbonne. Vepra ma fitoi zemrën për arsye më naive se ato për të cilat më  pëlqen tani, me pjekurinë që  kam dhe me aftësinë për të  deshifruar nivelet e tjera të  leximit të saj, për të cilat atëherë nuk kisha aq kulturë.  Është teatër i mirëfilltë, i madh, i paanashkalueshëm dramaturgjikisht. Vepra është tejet e pasur me tema të cilat, me thjeshtësi dhe mjeshtëri të madhe, si me një shkop magjik, autori na i hap për reflektim, na shtyn t’i meditojmë, teksa na provokon. Është tema e lirisë së individit dhe e shoqërisë në  përgjithësi, ajo e  lirisë dhe e emancipimit  të  gruas në veçanti,  tema e moralit,  tema e diferencës, e të  qenit ndryshe, tema e fatit të  njeriut të parakohshëm, ose të jashtëzakonshëm në  shoqëri,  tema e veprimit ose e të vepruarit, e vendosmërisë aktive  të  njeriut për ta shndërruar ekzistencën e vet, për të  luajtur një rol aktiv në këtë ekzistencë.  Tema  e zgjedhjes - e arbitrit të  lirë, tema e injorancës,  tema e përgjegjësisë së individit, tema e besimit. Tema e dhunës dhe e derivatit të  saj, vuajtjes. Tema e revolucionit dhe e evoluimit. Tema e krimit në familje… për të përmendur vetëm këto ! Një vepër që falë  ndërtimit të saj plot ironi dhe paradokse  të  jep mundësinë  të përballesh me të gjitha këto nyje temash të gërshetuara, me këtë minierë reflektimi, është vërtet një fat i madh.

Një dramë tronditëse, çfarë keni dashur të sillni përmes protagonistes, Geshes?

Jam kujdesur që  të mos bëj zgjedhje që  do t’i limitonin interpretimet shumëfishe që  lë të mundshme dhe të hapura vetë autori, e qe do t’ia pakësonin shfaqjes thellësinë e niveleve të  leximit. Ka brenda pjesës  shumë  liri mendimi, pikërisht  e vetmja liri që kemi në dorë,  ndonëse në  të  duket sikur merremi kryesisht me mungesën e lirisë. Autori mëton të  zgjojë  shpirtin kritik të spektatorit, ta bëjë të vendosë vetë  se çfarë do përftojë prej saj - secili sipas kapacitetit të  vet. Edhe revoltimi, hedhja poshtë e veprës është një zgjedhje me vlerë. Nuk është një vepër që është bërë për t’u pëlqyer, jo. As për të  unifikuar publikun nën një emërues të përbashkët. Fassbinder-it nuk i intereson unanimiteti.  Ai flet për besimin në veprën “Liri në Bremen”, por personazhi i tij, gjithë duke besuar më  shumë  ndoshta se kushdo, nuk mund të  ketë të njëjtin besim që  i kanë imponuar. Ka një tjetër. Çdo njeri që  jeton, ka  mendjen dhe besimin e vet. Një përçarje, një pështjellim, një shoshitje të  tillë të  opinioneve synon Fassbinder-i dhe kjo është përgjithësisht estetika e përbashkët e teatrit sot, sidomos e teatrit publik, siç është ky yni. 

Keni sjellë  një prej aktorëve të kastës së vjetër,  le të  themi,  si Ndriçim Xhepa. E vështirë për ta bindur?

Kastës së vjetër? Nuk i shkon kjo fjalë Ndriçim Xhepës! Pale sa vajza të  reja do të  vijnë në spektakël,  qoftë edhe vetëm për të  parë  sesi puth ai! Sot e gjithmonë! J . Përpos admirimit ndaj Zotit Xhepa si artist,  më  duhet ta falënderoj për mbështetjen që  më ka dhënë pareshtur. Pa mbështetjen e tij – ndërhyrjen e tij në  favorin tim –nuk  do ta kisha bërë dot, ndoshta, shfaqjen “Kasollja e vogël” dhe rrjedhimisht  “Liri në Bremen”. Perfeksionistët e kanë  këtë aftësi, ata dinë  ta peshojnë sesa i vlen lëkura dikujt në profesion. Jam me fat që  Zoti Xhepa pati besim tek unë. E kam pare shpesh Ndriçimin të  preokupuar që në teatër të  mund të  afrohen e të  kontribuojnë njerëz që  premtojnë. Ndriçimi kultivon një pseudo-shkujdesjeje, tërheq pas vetes një zhgënjim, të  cilin, pasi ke kaluar dy muaj punë në Teatër e kupton fare mirë  se nga vjen… e gjen mëse të ligjshëm. Por ftohtësia e tij është më  tepër një dukje. Se në thelb, problemet e teatrit,  atij i dhembin shumë  fort. Ai ka lexuar pothuajse pjesën më të  madhe të veprave që  unë kam përkthyer, interes që më ka prekur. Në këtë kuadër,  ai lexoi edhe Fassbinder-in dhe, ndërsa shumë të tjerë u trembën, e anashkaluan, shqisa e mprehtë  e Ndriçim Xhepës e pëlqeu menjëherë brumin revolucionar të  këtij autori. Dhe kështu zuri fill bashkëpunimi për këtë vepër. Ndriçimi bindet vetëm kur bindet. Dhe bindja e tij, për ne të  tjerët është padyshim inkurajim, përgjegjësi, frymëzim.

Sa shumë  është dashur të  punoni për ta  sjellë  personazhin kryesor siç e keni imagjinuar?

Për mua,  personazhi ka qenë mëse i qartë  por për t’ia përcjellë  qartësinë time Gladiolës, u desh punë  vërtet. Për një rol të tillë , puna që  kemi bere është një minimum, e pamjaftueshme. Në  botë  për këtë shkalle vështirësie do merrej shumë  më  tepër kohë  se kaq. Por them se spektatori do mund ta shquaje dashurinë dhe përkushtimin që  ka shtëne në  të  Gladiola Harizaj, se cilës i shpresoj dhe i uroj  një perspektive të   shkëlqyer sepse skena jonë  ka nevojë  për një potencial si Gladiola dhe ajo vetë  ka nevoje për role të  tjerë e të  tjerë që  të  mund të rritet në  profesion dhe t’i eksplorojë  gjithë mundësitë e bukura të  vetvetes.

Cili është mesazhi që  përçoni përmes kësaj vepre?

Fassbinderi kërkon nga një vepër arti që  ajo të  mund të të ndihmojë – në një farë  mënyre – të  jetosh. Mua, “Liri në Bremen” më ka ndihmuar të  jetoj. Dëshiroja ta ndaj këtë ndihmë  me të tjerët,  me ata që kanë nevojë. Fassbinder-i kërkon nga një vepër që  ajo të të ndihmojë të zhvillosh teori pa qenë teorike, të të detyrojë të zgjedhësh qëndrime morale pa qenë morale, të  të ndihmojë  ta pranosh banalen si esenciale, si të  shenjte pa qenë banale as dhe e shenjtë.  Ai i zhvesh lakuriq pa mëshirë personazhet e tij  dhe në  të  njëjtën kohë, me mjete të tjera të  tërthorta na mëson t’i shohin me dhembshurinë më  të  madhe këta qenie të lakuriqtë deri në mediokritet, dhe më në  fund t’i duam…

Keni zgjedhur një skenografi pak eksperimentale. A komunikoni edhe përmes saj?

Një  mori kutish mallrash që hyjnë e dalin në  spektakël, me të cilat bashke me skenografen dhe kostumografi e spektaklit, mjeshtren dhe zonjën e nderuar Berina Kokona, vendosëm ta  ndërtojmë atë. Arka mallrash,  të cilat konfondohen me shtretërit, mobilet, qivuret, si dhe me njerëzit vetë -  të  cilët, edhe ata shndërrohen gati-gati në  mallra dhe vihen përposh prej mallrave. Për to bëhet lufta, për to rivalizohet, duket sikur vetëm ato mund ta sjellin lirinë !   Kuadri flet vete :  për një jetë  në  të cilën është më  i rëndë bishti se sqepari, në  të  cilën rëndësia  dhe vlerat nuk janë në  vendin e duhur.  Njerëzit e shkojnë dëm jetën dhe marrëdhëniet duke rendur pas kamjes, ambicies, rivalitetit, konvencioneve  e jo pas dashurisë, jo pas harmonisë, gëzimit, respektit, tolerancës e mirëkuptimit. Pa e parw jetën me sy të ri, të qashtër, pa u çliruar nga ato që na kanë  mësuar, pa u munduar të dimë mbi jetën më shume se ç ‘dimë, pa vrare mendjen: përse vallë mund të na jetë dhënë kjo jete ? Cila është arsyeja e duhur e të  jetuarit të  saj ? Dhe jeta është shumë  e shkurtër për të mos u mbështetur mbi kolonat e vlerave të vërteta… Gjithë këta njerëz të  vdekur-të gjallë që e vrasin jetën… Dhe njëra prej tyre, krejt e gjallë, që nuk pranon të vdesë pa jetuar ! Nga dashuria për jetën dhe ëndrra për liri e utopi, vret disa prej të  pareve…Ndoshta për të  na zgjuar ? Po a zgjohemi ne ? Paradoks i hidhur, po, ironik, provokues, therës. Tragjedi ! Që në fillimet e saj ky zhanër është marrw  me të pazgjidhshmen, me të  patrajtueshmen ! Por kjo jona është një tragjedi meskine, borgjeze. Është vetëm një fillim. Mbi këtë kontekst, mbi këtë shtrat, materializohen edhe preokupimet  e tjera të  veprës.

A është një manifest feminizmi kjo vepër?

Ah jo, jo, është një piste e gabuar. Personazhet  kryesore të  Fassbinder-it janë femra, ngase, siç thotë ai vete, konfliktet brenda shoqërisë janë  më  pasionante kur i observon nëpërmjet grave. Ato janë të  shtypura, por sipas mendimit të  tij ato gjithashtu e provokojnë, e përdorin  këtë shtypje, për shkak të  situatës që  kane në  shoqëri, si një  instrument terrori. janë figurat meë pasionante të shoqërisë, konfliktet janë më të dukshme nëpërmjet tyre. “Gratë janë shumë  më  të  detyruara se burrat të përdorin mjete pjesërisht të neveritshme që t’i shpëtojnë përdorimit si objekt”.   Liri në  Bremen nuk është gjithashtu një  pjesë  mbi emancipimin e grave, emancipimi është problem i secilit, i burrave, si dhe i atyre grave që duket sikur kurrë nuk kanë  nevojë  për emancipim e nuk e duan atë se kanë  një  shpirt prej skllavi, (siç ka të  tillë  edhe burra). Emancipimi është problem i shoqërisë. Emancipimi artificial tenton ta bëjë njeriun të jashtëm, artificial e sipërfaqësor, si ato zarzavatet me hormone, si pemët e standardizuara në  formë  koni, kubi etj. Emancipimi i praktikuar kështu është  dështim. (E kemi dhe një dështim ne spektakël, apo jo.)Duhet të  emacipohemi nga një  emancipim i tillë  nëse duam emancipim të  vërtetë. Duket si paradoksale, por… emancipimi nuk bëhet me statistika, në  kutitë e votimit, ne sallën e ligjit, por në ndërgjegje dhe në  shpirt. A është rregulluar bota se votojnë gratë ? Korrupsioni në  domenin politik ? Ky korrupsion nuk ka të bëjë më të  qenit pak apo shume i moralshëm i politikaneve dhe burrave të shtetit. Origjina e tij është materiale. Këtë  atmosfere politike nuk e purifikon dot e drejta e votës së  gruas.  Pra, e drejta e votës, e punës etj., janë gjera boll të  mira, por emancipimi real, fillon në  shpirtin e gruas. E njeriut. E shoqërisë. Liria e gruas dhe e shoqërisë shtrihet deri aty ku ato kanë  fuqi të çlirohen vete. Është më   e rëndësishme që  ato të rigjenerohen se brendshmi, të  çlirohen nga paragjykimet. Vërtet të  drejtat duhet të  jenë të barabarta, por e drejta më vitale është të  japësh dhe të  marrësh dashuri. Nëse, të  bëhesh i/e pa shpirt është një mënyrë  emancipimi, ky nuk është emancipim, është një skllavërim i ri, është futje ne një logjikë antagonizmi, dualizmi…  Vrasja, kjo hakmarrje e dëshpëruar,  është kapitullim, nuk është liri, por vetmi.

Geshja juaj, në  fund është viktima po aq sa edhe kriminelja?

Ajo çka më  intrigon dhe më  prek më shumë në  mënyrën sesi është shkruar vepra është fakti se Fassbinder-i nuk interesohet për krimin, nuk kërkon të  na impresionojë me të, e tregon vetëm dy herë  pasojën e helmimit, vdekjen. I anashkalon vdekjet, i jep madje vetëm në  didaskalite shpjeguese.  Eviton gjithashtu të  na tregoje ekzekutimin e Geshes, me të  cilin mund të  bënte mjaft sensacion. Ai interesohet vetëm për motivet e vrasëses. Arsyet. Pra, nuk janë vdekjet dhe vrasjet që  e bëjnë pjesën tragjedi. Tragjedi e bën ajo çka po vuan Geshja, hap pas hapi, shkallë  pas shkalle, tragjedi është fakti sesi ajo e humb pak e nga pak statusin e njeriut, zbardhet, ftohet, ngurtësohet, tjetërsohet, çnjerëzohet  në  duart e fatit. Geshen , studiuesit e kanë  quajtur heroinë  të  ndjeshmërisë se me penelata shumë  të  holla autori ka arritur të  fiksoje ne një koncentrim veprimi dhe dialogu maksimal, një oqean të tërë vibracionesh ndjeshmërie. Është transparente trysnia që  e detyron njeriun të kalojë në vendime e në  sjellje ekstreme. Për mua ky koncentrim ka një vlere jashtëzakonisht të madhe. Në fillim,  Geshe nuk e ka llogaritur rrëshqitjen e saj, por më pastaj, kur rrëshqitja merr vrull, nga fundi, duket sikur thotë: unë do iki, por do t`ju vë juve përpara njëherë. Ajo shijon një liri të tmerrshme, një vetëvrasje të shkallëzuar, dhe ky shkallëzim monstruoz, në  zbritje dhe në ngjitje njëherësh, nuk mund të mos e trondiste njeriun dhe ta bëjë të reflektoje. Po, është një viktime e frikshme dhe një kriminele e bukur.

A ka ndonjë lloj ngjashmërie me realitetin e sotëm shqiptar? Ku gruaja trajtohet si mall, si objekt në shërbim te burrit? A mos ka qenë edhe kjo një shtytje për ta vënë në skene?

Oh sigurisht, kur e hasa për herë  të parë këtë vepër ajo me kujtoi mjaft jetë  grash shqiptare, ndër të cilat edhe timen, e shumë  femra mund të gjejnë në jetën e Geshes elemente që ju flasin për historitë e tyre personale.

A vazhdojnë burrat të  kenë frike nga gratë e zgjuara?

Varet nga secili burrë, individualisht !  Varet sesa të zgjuar, të lirë e të  emancipuar janë ata.

Prej nga i vjen liria e vërtetë  një gruaje ?

Receta ime personale është : Zemër e dëlirë, ndërgjegje e qetë, asnjanësim i frikës dhe i pritshmërisë. Dashuri për jetën sidoqoftë  ajo  dhe pranim i gjithçkaje  që vjen si një e mirë, si një dhuratë , sado e ashpër qoftë. Besimi se e gjitha kjo ka një kuptim që nuk e rrokim dot ende.

Mes përplasjes së  lirisë së  brendshme me shtrëngesat e jashtme, cila mund të jetë zgjidhja?

Ky është një problem i njëjte për të gjithë njerëzit. Zgjidhja është gjetja e ekuilibrit.  S’e kemi në  dorë të  zgjedhim jetën që duam,  por e kemi ne dorë  të  jemi të  lumtur sidoqoftë. Duhet të  njohim ligjet e shpirtit dhe t’i përdorim ato.

A  mos vallë, autori i bën një lloj "justifikimi" Geshes?  Në  vend që  ta shohim fajin individual a është shoqëria fajtorja, e cila  pjell vrasës?

Siç e thashë edhe më lart, autori qëndis deri në  detaje “vrasjen” që  i bëjnë të  tjerët Geshes, ndërsa gjestit të  saj i lë vetëm një frazë  , një propozim për kafe. Ai nuk i bën asnjë lloj justifikimi Geshes, por ai tregon se si procedon transformimi, nga një idealizëm i madh, i pamundur, i parealizueshëm kolektivisht në  një zhgënjim, një helm kaq të  madh.