Romeo Çollaku, në zanatin e vetmuar të përkthimit

I vlerësuar  me Çmimin Kombëtar të Përkthimit nga Ministria e Kulturës për vëllimin poetik të francezit Paul Claudel e në të njëjtën kohë ka sjellë kryeveprën e debatuar prej gati gjysmë shekulli të shkrimtarit grek Nikos Kazanxaqis, Romeo Çollaku rrëfen jetën mes letërsisë, e ndarë mes shqipërimit dhe krijimtarisë

Nga Suadela Balliu 

Përkthimet e para i ka nisur herët, gjatë viteve të gjimnazit, kur pasi pat shkruar disa poezi, mendoi të shqipëronte disa nga gjuha frënge. E nisi me Victor Hygo-in për të mos reshtur më së përkthyeri…Pak ditë më parë veprimtaria e tij përkthimore u vlerësua me një çmim kombëtar. Ministria e Kulturës e vlerësoi si veprën më të mirë të përkthyer të vitit, vëllimin poetik të Paul Claudel –it, të cilin Romeo Çollaku e ka bërë të flasë shqip.

I spikatur për shqipërimet e autorëve grekë – ku vetëm këtë vit janë botuar disa libra që mbajnë firmën e tij të përkthimit si poezitë e zgjedhura të Odiseas Elitis, Janis Ricos, e deri te më i riu, i botuar vetëm pak ditë më parë nga shtëpia botuese “Pegi” “Tundimi i fundit” nga Nikos Kazanxaqis – thotë se për të, greqishtja tashmë është një gjuhë e dytë, e mësuar nga jeta. E treta mbetet ajo e mësuar në shkollë, frëngjishtja dhe sapo ka sjellë në shqip një libër nga polonishtja, poetin Zbigniew Herbert. Prej gjimnazit nuk i ka qëndruar besnik vetëm përkthimit, por nuk ka hequr dorë as nga poezia. Është autor i shtatë librave në poezi e prozë.

“Puna ime, tashmë, është letërsia, shkrimi, përkthimi. Ky, siç dihet, është një zanat i vetmuar, deri diku. Sidoqoftë, nuk ka rëndësi nëse bëjmë ose jo jetë shkrimtari, rëndësi ka të shkruajmë dhe të përkthejmë mirë”, – rrëfen ai, ndërsa zbulon se krahas punës së vëllimshme me përkthimin, ka gjetur kohën për të mbyllur një roman, i cili do të botohet vitin që vjen. 

Sapo jeni vlerësuar me Çmimin Kombëtar të Përkthimit nga Ministria e Kulturës për vëllimin poetik të Paul Claudel-it. Poezitë e tij i sollët në shqip më 2014-ën, por keni thënë në një intervistë se keni nisur ta përktheni qysh prej vitit 1999. Pse priti kaq kohë të vinte? Si e keni njohur këtë poet, që ju vetë do ta quani një stilist të ndërlikuar?

Për tematikën e veprës së Claudel –it kisha lexuar më herët dhe më kishte ngjallur interes. Pastaj, sapo i lexova poezitë e para, vura re se kisha të bëja me një vargëzim që më grishte. Vura re shenjat e një farefisnie, nëse më lejohet ta them diçka të tillë. Paul Claudel –i la një vepër goxha të vëllimshme, megjithatë përmbajtjen e librit në shqip e përcaktova shpejt, duke zgjedhur disa nga stacionet kryesorë të gjithë atij udhëtimi poetik. Për përkthimin u desh, natyrisht, shumë kohë, por libri u realizua më në fund, edhe falë nxitjes dhe zellit të botimeve Odeon.

Spikatni në botën e letrave me shqipërimin e autorëve grekë, por çmimin jua dha një poet francez. Cila mbetet gjuha e zemrës?

Greqishten e kam gjuhë të dytë. Me të më është regjur veshi qysh i vogël, e kam mësuar nga jeta, kam jetuar shumë vjet mes gjuhës greke. Frëngjishten e kam mësuar në shkollë. Kam studiuar edhe dy vjet polonisht dhe, pak nga pak, përpiqem të përkthej edhe nga kjo gjuhë. Para pak kohësh doli në përkthimin tim, nga botimet Aleph, një prej poetëve më të rëndësishëm polakë, Zbigniew Herbert.

Sa zemër dhe sa vete fut brenda një përkthyes?

Një përkthyes duhet të jetë, për mendimin tim, shumë i kujdesshëm në këtë pikë. Zakonisht, zgjedhim për të përkthyer poetë a prozatorë të mëdhenj, të cilëve u del e u tepron vetvetja, nuk kanë nevojë as për shtesën më të vogël nga ana jonë. Përkthyesi e ka për detyrë t’i qëndrojë sa më besnik origjinalit dhe, përveç kuptimit të frazës, duhet të përcjellë, me sa ka mundësi, në gjuhën e tij edhe atmosferën, intonacionin, temperaturën, rrahjet e pulsit, valëzimet e origjinalit. Të origjinalit, jo të vetat. Këtë duhet të synojë, pasi gjurma e matur e personalitetit të përkthyesit, kur kemi të bëjmë me përkthyes vërtet të mirë, gjithsesi do të shfaqet vetiu. Te përkthimi duhet të dalë në pah, në radhë të parë, autori. Nuk ka pasur kurrë në historinë e letërsisë dy autorë të mëdhenj që të kenë shkruar me të njëjtin stil, ndaj edhe përkthyesi nuk ka të drejtë ta vendosë veten në rolin e Prokrustit. E vlerësojmë Nolin si përkthyes të madh pikërisht sepse, në përkthimet më të arrirë të tij, që nuk janë pak, ka pasur dhuntinë t’i ruajë cilësitë e mësipërme. Edhe në lidhje me thelbin kuptimor të origjinalit, mendoj se nuk ka qenë aq i shpenguar sa e pandehim ndonjëherë.

Sapo ka dalë në librari “Tundimi i fundit”, i shkrimtarit të mirënjohur grek Nikos Kazanxaqis, përkthimi juaj i fundit. Kur ju ka rënë për herë të parë në dorë kjo vepër e botuar së pari më 1955 –ën dhe që ende mbetet e debatuar dhe e ndaluar prej Kishës? Si ka qenë procesi për ta sjellë në shqip këtë vepër? Nuk është hera e parë që ju sillni në shqip një vepër të këtij autori, apo jo?

“Tundimin e fundit”, bashkë me veprat e tjera më kryesore të Kazanxaqisit, e kisha lexuar herët. Më bënte përshtypje që një roman kaq i rëndësishëm nuk kishte qarkulluar ende në shqip, por, duke qenë libër shumë i vëllimshëm, botuesit tanë ngurronin, ka të ngjarë, për shkak të kostos. Përfundimisht, ardhja e tij në gjuhën tonë ishte ide e zonjës Loreta Berhami, drejtueses së botimeve Pegi, që më besoi përkthimin dhe them se prumë në shqip një gjë me vlerë, e cila mund të lexohet dhe shijohet nga të gjithë, nga ai që lexon për t’u zbavitur e deri te lexuesi më kërkues.

Ky vit duket se ka qenë mjaft prodhimtar për ju si përkthyes, krahas Kazanxaqis, Lautréamont, keni sjellë në shqip edhe poezi të Odiseas Elitis dhe Janis Ricos. Duke parë numrin e veprave të përkthyera, a është jeta e një përkthyesi e ngjashme me atë të një asketi?

Puna ime, tashmë, është letërsia, shkrimi, përkthimi. Ky, siç dihet, është një zanat i vetmuar, deri diku. Sidoqoftë, nuk ka rëndësi nëse bëjmë ose jo jetë shkrimtari, rëndësi ka të shkruajmë dhe të përkthejmë mirë. Disa nga librat e botuar kohëve të fundit kanë qenë punë të hershme, thjesht kam zbrazur sirtarët.

Si i përzgjidhni autorët dhe veprat në përkthim? A është çështje pëlqimesh personale apo mendoni lexuesin?

Kam parapëlqyer të përkthej shkrimtarë që ndodhen pranë tonit tim vetjak, poetë apo prozatorë me të cilët më lidhin disa veçori të formës. Por varet edhe nga rasti. Zakonisht, mendoj peshën e një vepre që më ka lënë mbresë, kapacitetet e vetes dhe mundësitë e shqipes. Por edhe lexuesin, në mënyrë që të di si t’ia propozoj veprën një botuesi pa e marrë në qafë.

Mes poezisë edhe prozës, mes klasikëve si Euripidi apo atyre më bashkëkohorë si Elitis apo Claudel, ku qëndron përkthyesi Romeo Çollaku?

Po, kam lëvizur lirisht nga njëra epokë në tjetrën, nga njëri lloj në tjetrin, nga poezia me metrikë tek ajo me varg të lirë, te proza, te tragjedia e lashtë. Jo për eksperiment, as për kureshtje, por ngaqë letërsia më duket një corpus i vetëm. Jam marrë, kryesisht, me tekste që nuk mbarten edhe aq lehtë nga njëra gjuhë në tjetrën, që përmbajnë njëfarë vështirësie. Nuk para më tërheq ligjërimi i njëtrajtshëm, përkthimi i të cilit është, shpesh, punë mekanike.

Po raporti i përkthimeve nga greqishtja me ato nga frëngjishtja si qëndron?

Përkthej më shumë nga greqishtja, ngaqë letërsinë e kësaj gjuhe e njoh më mirë dhe kam mundësi të zgjedh e të zbuloj. Viteve të fundit, në bashkëpunim me botimet

Zenit, kam sjellë disa prozatorë të kësaj letërsie, që njiheshin pak ose fare te ne dhe tani janë pëlqyer së tepërmi.

Krahas veprimtarisë përkthimore ju jeni autor i disa librave në poezi dhe prozë. Sa kohë ju lë përkthimi për krijimtarinë tuaj? I keni shkruar veprat tuaja përpara se të merreshit me përkthim? Kur e keni nisur punën si përkthyes?

Kur fillova, gjatë gjimnazit, të merresha me përkthime nga poezia frënge, i kisha shkruar ndërkaq poezitë e mia të para. Kisha disa modele atëherë: Lasgushin, Mjedën, Agollin, sidomos Kadarenë. Dhe, kur pashë se këta, jo vetëm shkruanin poezi, por edhe përkthenin, mendova se ky ishte një rregull i zejes dhe të njëjtën gjë duhej të bëja edhe unë. E fillova, mbaj mend, me disa poezi të Hugo-it dhe, qysh nga ajo kohë, nuk kam reshtur më së përkthyeri. Megjithatë, nuk ma ha mendja se, po të përktheja më pak, do të shkruaja më shumë gjëra të miat.

Poeti, përkthyesi, prozatori… Si dëshironi t’ju identifikojë më së shumti lexuesi?

Për mua, siç thashë më lart, përkthimi nuk ka qenë pikënisje, ka qenë rrjedhim. Kësaj rruge nuk i hyra si përkthyes dhe, po të mos shkruaja vetë, besoj se nuk do të merresha me përkthime, por do t’i gëzohesha pozitës tepër komode të lexuesit të zakonshëm. Me kalimin e kohës, duke qenë se nuk më jepet për gjë tjetër, e ndjej veten gjithnjë e më shumë njeri të letrave dhe përkthimi është vetëm një pjesë e punës sime. Kam botuar edhe shtatë libra me poezi dhe prozë, kam shkruar drama, ese. Për arsye të ndryshme, përkthimet, mbase, më janë njohur më gjerësisht, kurse librat e mi nga një rreth më i ngushtë, por cilësor.

Krahas këtij çmimi ju jeni vlerësuar edhe me disa çmime të tjera si ai i revistës “Aleph”, “Fan Noli” dhe “Mitrush Kuteli”. Realisht sa vlerësohet puna e një përkthyesi në Shqipëri?

Fatmirësisht, viteve të fundit, po jepen disa çmime për përkthimin letrar, nga Shoqata e Botuesve, nga Akademia Kult dhe, para së gjithash, nga Ministria e Kulturës. Duhet përgëzuar zonja Kumbaro për vëmendjen dhe përkushtimin që është duke treguar ndaj përkthimit, por edhe ndaj letërsisë shqipe. Nuk është nevoja, besoj, të shqyrtojmë këtu se ç’ndihmesë të çmuar përbën përkthimi letrar në kulturën e një vendi. Kësaj i kanë mëshuar të tjerë përpara nesh. Ndaj duhet nxitur patjetër, sidomos në një vend me treg të vogël libri.

Cila është vepra që ju ka marrë kohën më të gjatë për ta shqipëruar? A e ndjeni veprën e përkthyer pak tuajën ashtu siç thonë se i përket me 50 përqind edhe përkthyesit?

Kur një përkthim mbaron me sukses, gjithë mundi dhe koha e harxhuar për të avullojnë, shndërrohen në kënaqësi. Mundin e librave të mëparshëm e kam harruar.

Këtu e pesë vjet, po merrem me njërin nga poetët më të mëdhenj dhe më të vështirë francezë, François Villon-in, dhe, megjithëse i kushtoj mjaft kohë, ende nuk i kam përkthyer dot as 300 vargje. Ndjehem njëfarësoj bashkautor te ky punim, ndoshta më shumë se kudo gjetkë.

Kush prej autorëve që keni sjellë në shqip mbetet shkrimtari i zemrës?

Në formimin tim, rolin vendimtar e ka luajtur një poet: Jorgos Seferis. Pastaj vijnë me radhë Elitis, Claudel dhe të tjerët.

Aktualisht çfarë po përktheni apo po shkruani diçka tuajën?

Më duket se, më në fund, po më bëhet mbarë të mbyll një roman, të cilin kam mbi dhjetë vjet që e sfilit në mendje dhe në letra. Botohet vitin e ardhshëm.