Daša Drndić; Trieste, libri që e solli në Tiranë

Shkrimtarja kroate rrëfen çfarë e shtyu të shkruajë një roman dokumentar mbi tmerret e holokaustit gjatë Luftës së Dytë Botërore, duke mos i kursyer as ata hebrenj që zgjodhën të heshtin e të bënin të paditurit. 

Nga Suadela Balliu

Pas çdo emri një histori… Historia e nëntë mijë hebrenjve që vuajtën në kampet e përqendrimit apo humbën jetët në kampet naziste të shfarosjes gjatë Luftës së Dytë Botërore, për të cilët shkrimtarja kroate, Daša Drndić ka shkruar romanin e titulluar “Trieste”. Një roman dokumentar, i errët, goditës, i cili nuk mund ta lërë as lexuesin më indiferent të njëjtë pas katërqind faqesh, ku rrëfimet e tmerreve vijnë të gjalla pas dëshmive në vetë të parë të të mbijetuarve prej ferrit nazist…“Pas çdo emri një histori” dhe “Nxito, erdhi koha!” janë dy lajtmotivet që shoqërojnë faqet e romanit, të cilat shfaqen edhe në kopertinën e tij, në gjuhën kroate. Një pllakat i madh shfaqet në duart e shkrimtares, ndërsa ajo e shpalos letrën që ka mbështjellë librin e vëllimshëm, me titullin “Sonnenschein”. Ka dashur të luajë me fjalët për të sjellë mes gjithë asaj atmosfere të zezë, mbuluar me vdekje të panumërta, pak dritë, edhe pse thotë se në fund nuk ka shpresë. “Sonnenstein, quhej një prej institucioneve të vdekjes së nazistëve, një qendër shfarosjeje në ish-fortesën e Kështjellës së Sonnenstein-it pranë Pirnës, në Gjermaninë e Lindjes. Aty vriteshin njerëz me monoksid karboni dhe injeksione, por fillimisht nisën me vagonët e gazit. I gjithë mjedisi bëhej i zi, nga tymrat, ishte një lloj krematoriumi primitiv; pemët bëheshin të zeza, qielli nxihej, çatitë, zogjtë ishin të zinj dhe si kontrast desha këtë titull. Nuk është Sonnenstein, por “Sonnenschein”- që do të thotë “Rreze dielli”. Në fillim, kur flas për Triesten ishte kryebashkiaku i qytetit, Illy, të cilin e thërrisnin “Sonnenschein”. Gjithçka në libër është pak a shumë e errët, ndaj doja pak rreze dielli, pak shpresë ndoshta”- rrëfen Drndić, ndërsa tymos cigare njëra pas tjetrës shoqëruar me kafe në oborrin e librarisë-kafene “Friend’s book house”. Ndodhet prej thuajse një muaji në Tiranë si pjesë e programit “Rezidenca e Shkrimtarëve dhe përkthyesve letrarë”, organizuar nga Poeteka dhe mbështetur nga rrjeti Traduki, në bashkëpunim me Ministrinë e Kulturës së Shqipërisë. Romani nis me Haya Tedeschi-n, një grua 83-vjeçare me origjinë hebraike, e cila pret në shtëpinë e saj në Gorizia, qytet në kufirin mes Italisë dhe Sllovenisë, në veriperëndim të Triestes, kthimin e të birit që e lindi nga marrëdhënia me një oficer të SS-ve, e që 62 vjet më parë ia rrëmbyen si pjesë e projektit “Lebensborn”. Ndërsa pret, e ulur në karrigen e saj kalamendëse përpara ka një shportë me dokumente, fotografi, copëza gazetash dhe zhytet në detin e kujtimeve, të pasardhësve të saj të konvertuar në katolicizëm. Kërkimi obsesiv i të birit e çon drejt fotografive, hartave, fragmenteve e rreshtave, drejt dëshmive nga gjyqet e Nurembergut, rrëfime dëshmitarësh, skica biografish, intervista me brezin e dytë të hebrenjve. Metoda që autorja përdor për ta sjellë të gjallë tmerrin. Me pak fjalë, kronikat tronditëse të pushtimit nazist në Italinë e Veriut. Haya ka lindur në Gorizia, por familja e saj shpërngulet në Venecia, Milano, Napoli, Trieste, e deri në Shqipëri….Duket se gjurmët e kësaj familjeje në qytete si Vlora, Saranda apo Tirana, e sollën edhe autoren vetë në kryeqytetin shqiptar, ku romani pasi është përkthyer në 15 gjuhë të huaja, së shpejti do të vijë edhe në shqip nga përkthyesi Ben Andoni, nën logon e botimeve “Poeteka”. “Ein judicher name….” ishte fraza që dilte nga goja e oficerëve nazistë, së cilës i trembeshin ata që kishin pasur thjesht rastësinë – por jo faj – të lindin hebrenj. Një frazë që e përndoqi edhe familjen Tedeschi, edhe pse si anëtarë të partisë fashiste fati i tyre qe më i butë. “Bystanders” i quan autorja, ata që zgjodhën të soditnin e të bënin sikur nuk shihnin se ç’ndodhte rreth tyre, të cilët i bën po aq me faj sa edhe persekutorët e tyre. Në përkujtim të 70-vjetorit të përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, autorja Drndic- e cila i ka përfshirë të dyja luftërat botërore në romanin e saj – rrëfen se sa e rëndësishme është të kujtosh. Të mos harrosh për të mos përsëritur të njëjtat tmerre, dhimbje, humbje…Gjatë qëndrimit të saj në Tiranë është takuar me njerëz që i mbijetuan një tjetër tmerri, atij komunist. Në biseda të gjata me Maks Velon apo Fatos Lubonjën ka kuptuar se ç’ndodhte në burgjet e komunizmit. Pikërisht një prej këtyre burgjeve, atë më famëkeqin e Burrelit, Drndić e ka përfshirë në romanin e saj “Belladonna”, ku disa pjesë ia kushton jetës në Shqipëri gjatë sundimit të Enver Hoxhës në burgjet e Burrelit, ku disa personazhe janë emra të njohur të skenës publike.

Romani “Trieste” ju solli në Tiranë. Si ka qenë ky muaj këtu, në Rezidencën e Shkrimtarëve?

Në fakt kam dashur të vij më parë. Ka pjesë nga Shqipëria në romanin “Trieste”, po ashtu edhe te “Belladonna”. Ngjarjet zhvillohen në Vlorë, Sarandë, Tiranë etj. Është hera ime e parë në Shqipëri, shpresoj jo e fundit. Do të doja të shkoja në Vlorë, por është pak larg për mua. Kam vizituar Durrësin, do doja të shkoja edhe në Spaç, Burrel, ku vendosen disa nga ngjarjet e romanit “Belladonna”.

A keni bërë kërkime rreth Shqipërisë për ato çka keni përfshirë në librin “Trieste”?

Shkova të shoh Hotel “Dajti”. Kisha një vegim të hotelit të pasur të periudhës së Italisë fashiste…Pastaj imagjinoja bulevardin me pemë të viteve ’38-’39. Doja të shihja edhe Vlorën, sepse familja Tedeschi vendoset atje dhe kisha një hartë me rrugë dhe mendoja: “Ku, ku ta vendos? Në këtë rrugë, apo atë? Doja ta shihja së gjalli, por ndoshta njëherë tjetër…

Kur familja Tedeschi udhëtoi drejt Vlorës,mw 1938-ën numëroheshin rreth 600 hebrenj në këtë qytet. Thuhej se kishte një sinagogë që italianët e kishin kthyer në një arsenal, ekzistonin edhe varrezat hebraike, të dallueshme nga shkronjat dhe simboli i Yllit të Davidit, shkruan Drndic në kujtimet e Haya-s, protagonistes së romanit. Është koha e partizanëve që luftojnë armatat fashiste, atëherë kur anijet italiane mbyten në portin shqiptar dhe dyqanet italiane mbyllin qepenat. Është koha kur në Tiranë Enver Hoxha mbyll dyqanin e tij të quajtur “Flora”- shkruan Drndic – aty ku shiten pije alkoolike dhe joalkoolikë, panine dhe duhan. Kur ndodhin gjithnjë e më shumë tubime antifashiste nga ana e shqiptarëve që përballen me policinë vendase. Është koha kur Mustafa Merlika Kruja, i sapoemëruari kryeministër i Shqipërisë -beniamin i Musolinit -urdhëron arrestimin, persekutimin dhe vrasjen e atyre që kundërshtojnë regjimin. Koha kur arrestohet Koçi Xoxe dhe dënohet nga italianët me varje, koha kur vritet lideri i lëvizjes rinore Qemal Stafa. Është koha kur Enver Hoxha fotografohet gjithnjë e më shpesh, duke zbuluar dy dhembët e tij të florinjta…Përpara largimit drejt qytetit të lindjes, Gorizia, familja Tedeschi kalon disa net në hotel Dajti- simboli i shkëlqimit të epokës fashiste në Shqipëri…

Por për qytetet e tjera që ju përshkruani në libër, ku edhe familja Tedeschi shpërngulet gjatë dy luftërave, a ju është dashur të udhëtoni? Napoli, Trieste, Gorizia…

Jo. Në Napoli kam qenë shumë vite më parë. Nuk kam para siç kanë shkrimtarët amerikanë për të udhëtuar dhe hetuar. Kam harta në të gjithë shtëpinë time. Por Triesten e njoh. Këta 20 vitet e fundit kam jetuar në Rijeka, që është shumë pranë Triestes. Edhe gjatë periudhës së ish-Jugosllavisë ne shkonim për të psonisur në Trieste. Gorizia është rreth 19 kilometra larg Triestes dhe nuk ishte problem të udhëtoje deti atje.

Sa kohë ju ka marrë në të shkruar ky libër?

Dy vjet, jo shumë gjatë.

Vetëm dy vjet? Ka kaq shumë informacion, dokumente, fakte e dëshmi sa se ju ka marrë shumë vite ta shkruanit…

Eh, e di që kjo i bezdis njerëzit. Kam vendosur aty atë çka e kam parë si interesante për veten time.

Cila ishte ideja që e ngjizi këtë libër? Pse një roman dokumentar?

Ky libër i gjorë ka një histori frustruese. Përpara se të nisja të shkruaja, e kalova verën në një qytezë në veri afër Istrias, Rovinj. Gjeta një blog në internet, një faqe mbi holokaustin, ku familjet e viktimave të Holokaustit rrëfejnë historitë e tyre të tmerrit. Befas rashë në një histori. Kjo familje, që jetonte në Gorizia, kishte shkruar një pamflet patetik prej 10 faqesh sesi kishte vuajtur gjatë pushtimit italian. Ishin hebrenj dhe pashë se disa anëtarë të familjes kishin qenë anëtarë të Partisë Fashiste të Musolinit. Një prej anëtarëve shpërngulet në Napoli sepse Musolini e dërgon atje, pastaj e sjell edhe në Shqipëri. Ishte kaq patetike. Vajtimi i tyre sesa kishin vuajtur dhe në njëjtën kohë kishte hebrenj që udhëtonin në vagonë plot e përplot drejt kampeve të përqendrimit. Kjo është tema e vërtetë e librit, për “bystanders”-at. E ç ‘kishin vuajtur ata?! Prej kujt?! Isha shumë e inatosur, ndaj mora bërthamën e kësaj familjeje –që është e vërtetë –pastaj libri u përkthye në anglisht dhe isha në Londër…

U takuat me anëtarë të kësaj familjeje?

Jo, ata më takuan mua. Erdhën në promovim: “Surprizë! Surprizë! Kjo është historia e familjes sime”.Donin të na padisnin. Më pas u thashë: “Hej, ai ishte një pamflet prej 10 faqesh. Shiheni këtë! Ç’do të bënin modelet e të gjithë piktorëve në raste të ngjashme?!”. Kështu u qetësuan disi. Problemi ishte se në librin tim, personazhi përfshihet në një marrëdhënie me një oficer nazist dhe kjo nuk kishte ndodhur vërtet. Ky ishte shqetësimi i tyre më i madh. Kështu që në botimin në anglisht na u desh të sqaronim se deri në faqen 43 ka gjëra të marra nga ky pamflet e pjesa tjetër është trill letrar. Dhe për t’i bërë gjërat më keq, zonja e vjetër, Haya ime, është ende gjallë. Ajo nuk është martuar me një oficer nazist, por është martuar me një oficer anglez. Nuk isha shumë larg gjurmëve. Ajo magjepsej pas uniformave. Dhe duke zbatuar politikat e Musolinit, ajo lindi me këtë oficer anglez gjashtë apo tetë fëmijë. Nuk isha larg. Intuita ime ishte e saktë.

Pra Haya nuk është personazh i trilluar. Ajo ekziston vërtet…

Baza e historisë së familjes është e vërtetë, por karakteret kanë shumë elementë fiksionalë.

Spitali psikiatrik i së ëmës, Ada-s e shumë gjëra të tjera janë imagjinata ime.

Shkruani mbi tmerret e nazizmit, por nuk kurseni as ata që i quani “Bystanders”, soditësit, spektatorët. A ishte heshtja qasja më e keqe ndaj luftës. A i shihni këta njerëz po aq përgjegjës sa edhe nazistët?

Është problemi i botës. Gjithmonë.

A qëndruan ata të heshtur për shkak se frika ishte një instinkt mbijetese, apo e kishin humbur identitetin hebre?

Po, “bystanders”-at janë njerëz që kanë frikë. I kemi kudo. I kemi edhe sot. Janë tre tema të mëdha në libër. E para është për “bystanders” –at, që shpjegon gjithçka dhe është pjesa e parë e librit. Tema tjetër është identiteti. Pjesa e dytë e librit flet për fëmijët e programit “Lebensborn”- Hmleri kishte projektin për të ndërtuar ferma grash që riprodhonin ushtarë arianë. Me idenë e ndërtimit të një ushtrie më të fortë naziste. Nuk kishte mjaftueshëm fëmijë të lindur arianë kështu që nisën të vidhnin fëmijë nga Europa, nga Europa lindore ; u vodhën rreth 250 fëmijë me tipare bionde, shumica polakë. Pastaj kaluan në përzgjedhje,nëse kafka ishte në rregull dhe iu dhanë familjeve gjermane për adoptim, që më vonë të rekrutoheshin në ushtri. Haya përfshihet me një oficer të SS-ve, lind një djalë të cilin ia marrin. I gjithë libri sillet rreth Haya –s që pret të birin. Djali zbulon se e ëma në fakt nuk është mamaja e vërtetë dhe nis kërkimin e tij. Kjo ka ndodhur rreth 20-25 vjet më parë. Ka qenë mbajtur sekret. Këta fëmijë nuk ishin më fëmijë –ishin rreth të pesëdhjetave –dhe dëgjuan se ç ‘kishte ndodhur. Disa përfunduan të jenë të heshtur, të çuditshëm, trajtoheshin në mënyrë të dhunshme nga familjet adoptuese. kishte shumë grupe fëmijësh të traumatizuar. Dhe ishin të shpërndarë. Disa në Gjermani, disa në Kanada. në ShBA, Suedi. Ata zbuluan identitetin e tyre, u bashkuan dhe nisën të kërkonin për ta ndrequr. Vetëm 15 mijë u rikthyen te prindërit biologjikë, të tjerët nuk mundën. Pjesa më e madhe e tyre kishin pasur jetë të mira me prindërit e adoptuar. Këta njerëz zbuluan këtë dhe nisën të pyesin: “Kush jemi ne? Çfarë jemi? Cila është gjuha jonë? Kë duam ne?”. Mendova se kjo është shumë e rëndësishme, pasi sot vendet në tranzicion apo post-tranzicion kanë këtë çështje të madhe me identitetin; gjuha, kombi, flamuri, etj., etj. Ky është një shembull i mirë. “A jemi ne ata që mendojmë se jemi apo çfarë ndjejmë se jemi apo jemi ajo çka dikush tjetër na thotë se jemi?”. Kjo është tema e dytë. Tema e tretë ka të bëjë me kufijtë. Gorizia është një qytet mes tre kufijsh; Itali, Slloveni dhe Kroaci. Objekt konfliktesh mes Italisë dhe ish-Jugosllavisë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ka tri gjuhë si edhe hebraishten, ka katër besime fetare. Këta njerëz kanë jetuar atje edhe gjatë periudhës së Perandorisë Austro-hungareze dhe ka shumë kombësi; edhe gjermanë, edhe hungarezë. Herë në harmoni dhe herë jo, por kanë jetuar atje.

Gjithashtu sot në vendet e Europës Lindore qëndrojë këto çështje, madje edhe në Bashkimin Europian. “Sa të rëndësishëm janë kufijtë, a na sjellin të mira apo të këqija? A duhet të mbyllemi në kufijtë tanë? A jemi të ndryshëm?”.

Duke qëndruar te çështja e identitetit, a është kjo arsyeja pse zgjodhët një familje hebraike të konvertuar në katolicizëm?

Jo nuk është kjo tema e identitetit, është vetëm çështja e fëmijëve Lebensborn. Familja është vërtet e konvertuar në katolicizëm. Është ajo çka i ka ndodhur asaj familjeje, për të shpëtuar veten.

A ndihen më hebrenj ata? A e kanë humbur identitetin kështu?

Ka gjasa. Kjo mbahej sekret. Nuk e di si ka qenë këtu, por në Rusi për shembull, për një kohë të gjatë hebrenjtë rusë, kishin frikë t’u tregonin fëmijëve të tyre se ishin hebrenj. Por nuk flas për identitetin përmes kësaj.

Një tjetër luftë që zhvillohet në romanin është ajo me veten, me kohën, me kujtesën…

Po, ajo është tema ime themelore. Kujtimet.

A është e dhimbshme të harrosh, njëlloj si të jetosh luftën?

Nuk e di, varet nga individi. Për disa mund të jetë e dhimbshme, por mendoj se është e vetmja mënyrë që të mbijetojmë, në mënyrë të shëndetshme. E kaluara nuk ekziston. Është vetëm koha që rrjedh. Dhe pa lëvizur para apo pas në kohë, ku jemi? Jemi duke pluskuar në asgjë… Nuk ekzistojmë nëse nuk kujtojmë. Ndaj mendoj se të kujtuarit është diçka e rëndësishme. Por ky problem i kujtesës nuk mund të individualizohet, nuk mund të praktikohet nga grupe të vogla apo OJQ, duhet të jetë një objekt qeverie. Si për shembull, Gjermania ka 16- 17 vjet që punon për denazistifikimin dhe sërish ka neo-nazistë. Nuk e di sesi do të kishte qenë gjendja nëse nuk do të kishin bërë atë që kanë bërë. Për shembull, Austria ende nuk është zhytur në këtë proces denazistifikimi si Gjermania. Ka me mijëra austriakë që shprehen se ata kanë qenë viktimat e para të nazizmit dhe nuk e kanë ditur. Është shumë e rëndësishme të kujtosh.

Edhe në librin “Belladonna” ju përfshini Shqipërinë aty. Në ç’kontekst e keni përshirë?

Ka personazhe nga ky roman (Trieste) që lëvizin në romanin “Belladonna”.

Flisni për Burgun e Burrelit, apo jo ?

Po pak, trajton Burgun e Burrelit.

Kishit informacione më parë rreth Burgut të Burrelit?

Jo, nuk kam ditur për Burgun e Burrelit, por tani di më shumë sesa dini ju. E kam ditur që Shqipëria ka qenë e mbyllur, e izoluar.

(Në komunizëm, Burreli ishte një vend minierash që i mbulonte grimcat e padukshme toksike të kromit që mësynin mushkëritë, e që kështu për ta kishte edhe një vështirësi më shumë në frymëmarrje. Në Burrel inxhinieri Massimo Ketz mbikëqyr minatorët sesi gërmonin në minierë. Në kohën e Enver Hoxhës Burreli ishte i njohur mirë për burgun e tij mizor për kriminelët politike dhe tradhtarë. Në këtë burg Massimo Ketz do banojë edhe vetë në disa raste për shkak të përhapjes së “propagandës anti-komuniste dhe agjitacion” në mesin e minatorëve. ..Në burg, Massimo Ketz u takua me Fatos Lubonjën, i dënuar me 25 vjet burg nga të cilat 17 syresh të kryera në Burrel, romanin e të cilit shkruar në kutitë e cigareve, nuk arriti ta lexojë; njohu Pjetër Arbnorin të burgosur për 28 vjet, dëgjoi tregimet horror, ka parë trupa të rrahur, nofulla t’pa dhëmbë. Kohë të vështira, kohë e mendjeve të inatosura, rregulli të pafund ouroborosi).

A është një temë rreth komunizmit “Belladonna”?

Jo nuk është rreth komunizmit. Tani është në proces përkthimi në gjuhën angleze.

Librat tuaj janë të përkthyer në disa gjuhë…

Jo librat e mi, Trieste është i përkthyer në shumë gjuhë, 13 apo 15 gjuhë, të tjerët në disa gjuhë.

Trieste po përkthehet edhe në shqip apo jo?

Po, Ben Andoni po e përkthen në gjuhën shqipe nga origjinali në kroatisht.

Jeni autore e një sërë romanësh. Kam lexuar në një intervistë tuajën, ku thoshit se i preferuari juaj është “Doppelganger”…

Askush nuk e pëlqen këtë libër. Është një libër i vogël, është grotesk, i thellë. Dy të moshuar që jetojnë vetëm dhe përgatiten të dalin për një shëtitje në mbrëmjen e Vitit të Ri, pas mesnate. Ata mezi mbahen, kanë pelena dhe një prej tyre është një personazh nga Trieste. Pra personazhet e mi shtegtojnë vazhdimisht. Nuk dua t’i lë të ikin. Ndoshta po planifikoj, të shkruaj një libër dhe t’i mbledh bashkë në tryezë dhe të shoh ç ‘ndodh me ta. Ata janë në Rijeka dhe kanë historitë e tyre të vjetra, janë të moshuar, 80 -vjeçarë. Gruaja është nga ky libër ndërsa burri, është një ish –ushtar i ushtrisë jugosllave. Ata shihen me dyshim gjatë viteve ’90, kur presidenti i krahut të dashtë, i Kroacisë, Tuxhman vjen në pushtet dhe policia ka dosje të tyre, dosje që janë në libër. Ata takohen, bëjnë seks manual –që lexuesit nuk e përtypnin dot – kthehen dhe vrasin veten. Është i errët, por grotesk dhe poetik. Më pëlqen.

A mund të quheni shkrimtare e temave të errëta e të forta?

Unë thjesht shkruaj, kështu del. Por hera-herës edhe mund të qeshësh me to. Mendoj se kam ndjenjë humori, mendoj se ka momente ku mund të buzëqeshësh ose të qeshësh pak, me diçka që mund të quhet komedi e zezë.

Duke u kthyer në romanin “Trieste”, një roman dokumentar ku fiction-i ndërthuret nga faktet dhe ngjarjet historike. Si i keni gërshetuar në narracionin tuaj?

Po kjo është ajo çka unë bëj. Dhe argëtohem shumë duke e bërë këtë. Shkruaj çfarë më duket mua interesante. kur zbuloj diçka e vendos aty. Duhet të luash një lloj atmosfere. Kam qenë me fat, sepse të gjithë më pyesin sesa shumë kam bërë kërkime, etj., etj…Kam libra në shtëpi, kam internetin ku mund të gjesh shumë gjëra. Dhe në Rovinj, ku kalova verën para se të nisja librin, ishte një institut italian që kishte çdo lloj dokumenti e gazete. Të gjitha gazetat e Gorizias ishin atje, aty i kam gjetur numrat e telefonit, dyqanet, rrugët…Shkoja në plazh e më pas në institut bëja disa foto atje dhe kështu ndodhi. Isha e inatosur në kuptimin pozitiv kur shkruaja librin, Jo shumë emotive, sepse nuk i bën mirë të shkruarit. Isha e frymëzuar.

A ju mori shumë kohë në redaktim?

Jo, amerikanët kanë drafte, unë jo. Kur e mbaroj së shkruari e quaj të përfunduar.

Çfarë ndjetë kur mbaroi?

Nuk e di. Nuk kisha asnjë ide.

A ishte sikur u çliruat?

Po, ajo ndjesi po. Kisha lloj-lloj librash dhe pastrova dhomën time, por nuk e dija nëse ishte i mirë apo jo. Gjithnjë dyshoj. E mbarova dhe ua dërgova dy miqve të mi që janë kritikë letrarë, përpara se t’ia çoja botuesit si edhe vajzës sime, e cila është një lexuese e rreptë.

Enver Hoxha është një tjetër personazh që godet në përshkrimin tuaj, sidomos me dhëmbët e tij të florinjta. Kur keni dëgjuar për herë të parë për të?

E kam njohur prej kohës së Jugosllavisë, 50 vjet më parë.

E keni vendosur në roman, për të thënë se e keqja është nga të dy krahët?

Po, por nuk është e njëjta, sepse idetë janë të ndryshme, pikat e nisjes janë të ndryshme. Por ideja komuniste degjeneroi në përbindësha. Ideja kryesore ishte ndërtimi i njeriut të ri. Pra idetë ishin të ndryshme.

Romani juaj shtrihet gjatë dy luftërave botërore. Tani me sulmet në Paris, situatën në Siri, a mendoni se feja dhe etnia është janë ato që e shkrepin luftën?

Jo, nuk mendoj. Sot mendoj se luftërat ndizen nga kapitali. Vetëm nga kapitali. Dëshiron më shumë, më shumë e më shumë. Ideologji e ndryshme, por nëse e sheh me vëmendje, është ideologji fashiste. Fashizëm kapitalist.

Mendoni se po vjen diçka e madhe, një luftë e tretë mbase?

Nuk është diçka e mirë. Diçka si ‘Lufta e Tretë’. Kapitalizmi është i sëmurë dhe perandoritë janë rrëzuar. Edhe perandoritë e parasë dhe kapitalit gjithashtu po shkojnë drejt rrënimit, po bien ngadalë, është një proces i gjatë. Jo tani, por ndoshta në 50 vjet dhe do t’ i kthehemi sërish luftës. Konsumizmi, lakmia… dhe sa më shumë të duash, aq më bosh je.

Diçka rreth projekteve të ardhshme. A po shkruani tani?

Shkrimtarët nuk kanë projekte. Shkrimtarët shkruajnë. Ekonomistët kanë projektet. Po mbaroj një libër tani dhe nuk kam një projekte të tjerë. Do të shoh ç’do të ndodhë. Kam disa ide.

A po shkruani rreth qëndrimin tuaj në Shqipëri?

Është një blog letrar në internet, ku kam një kolonë dhe kam nisur të shkruaj për qëndrimin tim.

Pra Tirana nuk ishte siç e kishit imagjinuar…

E dija sesi ishte, kam takuar njerëz që kanë ardhur. Doja të vija përpara ’91 –shit dhe doja të vija sërish, por patëm një luftë tjetër…

E keni njohur letërsinë shqipe?

Nuk di asgjë. Nuk është përkthyer shumë andej. Di diçka rreth disa poetëve, kam lexuar disa poezi.

E njëjta ndodh edhe këtu, ka pak autorë ballkanas të përkthyer…

Epo gjatë regjimit të Hoxhës nuk ka pasur shkrimtarë. Por po lëviz ngadalë, Arian Leka ka botuar disa autorë të ish-Jugosllavisë.

Dhe tani po vjen “Trieste”. Do të ketë titullin të përkthyer nga origjinali apo do të titullohet “Trieste”?

Jo, do të titullohet “Trieste”, ky është i vështirë ( Sonnenschein). Të gjithë librat e mi kanë tituj të huaj. Kam jetuar për 38 vjet në Beograd dhe kam punuar në media –në programin e dramës në radio Beogradi –ishte një kohë e shëmtuar me Millosheviçin dhe nacionalizmin serb kështu që u shpërngula në Kroaci. Atje u ndesha me një tjetër nacionalizëm- atë kroat- dhe pastaj ika në Kanada tek ime bijë. Kur nisa të shkruaj në Kroaci ishte periudha e purifikimit të gjuhës kroate. Kroatishtja dhe serbishtja janë praktikisht një gjuhë me disa variacione. Kështu mendoj unë dhe shumë të tjerë. Por kroatët ishin shumë të zellshëm për ta bërë gjuhë tjetër. Shkruaja në kroatisht, por përdorja me qëllim disa fjalë që nuk ishin në gjuhë kroate; fjalë serbe, turke, etj. Nisën të më korrigjonin tekstet dhe isha shumë e inatosur, përveç kësaj kishte fjalë të krijuara, që nuk ishin edhe aq ndryshe nga serbishtja. I vura të gjithë titujt e librave të mi në gjuhë të huaja, kështu nuk do të m’i ndryshonin dot.

Cili është sekreti apo truku i të shkruarit fiction, pa rënë në kurthin e një libri historie, edhe pse aty ka plot të dhëna historike?

Nuk jam historiane. jam përpjekur të verifikoj të gjithë faktet. Nuk kam marrë ankesa nga askush nga asnjë historian deri më tani, kështu që shpresoj që të jenë fakte të saktë. Pse të shkruaj një libër historie?! Është një melange– ana poetike, ana faktike…Kam një problem me letërsinë e sotme, në përgjithësi me formën. Mendoj se ka ardhur koha që forma e romanit, madje edhe termi më duket i gabuar, për t’u ndryshuar. Një histori. Pse duhet të ketë një histori, pse duhet të ketë një fillim, një kulmim dhe fund,. Përse? Kjo nuk është jeta. Jeta është e gjitha prerje. E gjitha në fragmente. Ndërsa flasim mund të jem duke menduar për diçka tjetër. Mund të shoh atë godinë, të lexoj emrin Swaroski mbi të, e të mendoj për dikë që i kam parë një varëse sëaroski. Është e gjitha kështu. Përse të kem një karakter të rrumbullakosur? A jemi ne të rrumbullakosur? A jam unë e rrumbullakosur? Si guxon të kërkosh personazhe të rrumbullakosura? Askush nuk është, unë mund të jem e çmendur dhe ti nuk e di. Kështu që edhe rregullat që shkrimtari duhet të ndjekë dhe kritikë që janë si papagaj, vazhdojnë të përsërisin të njëjtat fjali, personazhet janë të rrumbullakosur, historia është e fortë. Duhet të përfundojë. Kjo lloj “belle letters” pse të jenë të bukura, mund të jenë të shëmtuara. E pati epokën e vet, e bëri punën por le të ecim përpara. Në fillim të shekullit të XX, formalizmi rus kishte një forcë shtytëse idesh në art, letërsi, filozof dhe tani gjithçka sikur po bëhet e mykur. Po të shohësh librin, aty ku janë emrat e viktimave të holokaustit, fletët janë me vrima, që të grisen lehtë nga ata që gjejnë emrat e familjarëve. Nëse i heqim këto fletë, që përfaqësojnë shoqërinë, libri nis të vallëzojë në duart e lexuesit. Pa shoqërinë bëhet i paqëndrueshëm. Kjo është ideja ime në letërsi. Le ta përfshijmë lexuesin! Jam për një lexues aktiv. Ndërsa pjesa ku shkruhen biografitë e oficerëve nazistë, fletët janë të bashkuara. Duke qenë se shumë prej tyre nuk dolën përpara drejtësisë, janë një pjesë e fshehur e shoqërisë dhe për të lexuar rreth tyre lexuesi duhet të marrë një thikë për t’i hapur, si një simbolikë e vrasjes së tyre.

Përsërisni si lajtmotiv “Pas çdo emri ka një histori”. A i keni imagjinuar historitë e secilit prej nëntë mijë emrave që gjenden në libër?

E di ç’ka ndodhur?! Njerëzit kanë gjetur familjarë të tyre nga kjo listë. Shumë prej tyre më kanë dërguar letra, duke më rrëfyer historitë e familjarëve që kanë emrat aty, për prindërit, për gjyshërit. Kam aq shumë letra, sa mund të shkruaj një libër. Kam marrë letra nga Afrika e Jugut, Amerika e Jugut, Amerika e Veriut, nga e gjithë bota. Ka edhe më shumë emra. Dikush më shkroi: “Ke vendosur gjyshin, por jo gjyshen”. Pra ka edhe më shumë.

Kam lexuar se jeni autore edhe e disa dramave…

Po kam shkruar radio-drama, duke qenë se kam punuar për kohë të gjatë. Kam një Master në dramaturgji.

Keni edhe një doktoratë në Protofeminizëm. I përdorni tezat feministe në prozën tuaj?

Jam doktoruar në Protofeminizmin dhe të Majtën në dramë. Nuk jam shumë në këto organizata. mendoj se feminizmi teorik është në rregull, por ka ende grupe grash që duhen edukuar. Më acarojnë këto feministet që shkojnë pafund nëpër konferenca, në hotele të kushtueshme dhe flasin për feminizmin. Duhet të shkojnë të flasin, të flasin me gratë. Kjo është në rregull nga njëra anë, por ta shohësh nga ana tjetër: Kush i lexon raportet dhe esetë e tyre? Të tjera feministe, jo gratë të cilat do të duhet t’i lexonin dhe të edukoheshin.