Të shkruash
poezi është si të bësh dashuri. Ndoshta edhe më bukur se të bësh dashuri...Kështu
thotë ndërsa gjerb kafenë në filxhanin e
madh, i rrethuar nga një tymnajë duhani si nga ndonjë aurë e përhimë, e vetmja me
ngjyrë kaq të zymtë në një ditë të nxehtë gushti në Tiranën e ngjyrave të ndezura. Si të ishte duke
zbuluar një sekret të madh, atë që mbajnë të fshehur mirë rrethi i poetëve të
gjallë e të vdekur, Dan Coman thotë se momenti i krijimit poetik, ia kalon
edhe procesit të ngjizjes, sepse pasi ke
shkruar një poezi, thotë ai, di të bësh dashuri më bukur, ndërsa kafeja e
përfunduar zëvendësohet shpejt nga një
tjetër, me aromë të fortë e ngjyrë të errët.
E treta në atë mëngjes në oborrin e
shtëpisë së miqve të librit, ndërsa cigareve ua ka humbur numërimin në këtë orë. “Kafeja është një prej
muzave të mia. Nuk mund të rri pa të. Ndërsa cigarja një prej gëzimeve të mia më
të mëdha”- thotë Dan Coman poeti rumun, i cili prej më shumë se dhjetë ditësh ka mbërritur në Tiranë si mysafir
në Rezidencën e Shkrimtarëve dhe Përkthyesve letrarë “TIRANA IN BETWEEN
- 2015”, organizuar nga POETEKA dhe mbështetur nga TRADUKI, në bashkëpunim me
Ministrinë e Kulturës së Republikës së Shqipërisë. Ka mbërritur në gusht, kur
kryeqyteti është më i zbrazët , gjë që i
lejon këtij burri shtatlartë me një fytyrë- siç e quan ai të zakonshme- që
mund t’i përkiste cilitdo shteti, të vëzhgojë më gjatë, më shtruar, më thellë njerëz në ekzistencën e tyre të vogël, pa e
ditur se do të trazohet nga fantazia e
një poeti. Ka ardhur me një projekt në Tiranën që e viziton për herë të parë.
Çuarjen përpara të projektit të tij gati dhjetë vjeçar për të realizuar
poezi-portrete për poetë e
shkrimtarë bashkëkohorë. Ka shkruar për
emra të njohur nga një sërë vendesh të
Europës, lindore e perëndimore , ndërsa
tani radhën e kanë poetë e shkrimtarë të
Shqipërisë, që do i skalitë me ngjyrat e poezisë së tij. Ai di të jetë vëzhguesi
i përsosur. Për këtë e ndihmojnë jo vetëm kafenetë e zhurmshme, por edhe xhirot
e gjata të mbrëmjes. Nuk mjaftohet kurrë me
fotografinë, me pamjen çka mbërthen syri njerëzor. Nuk është vetëm përshkrues. I shkon më thellë gjendjes për të mbërthyer e zbërthyer atë çka
i ka tërhequr shpirtin poetit, që
përhumbet vetëm përpara një filxhani kafeje, macja e tij, njëra prej
muzave, por jo e vetmja. “Kam nevojë
edhe për diçka tjetër, shumë -shumë të rëndësishme; një grua. Edhe të pish një
filxhan kafeje është e mrekullueshme”, thotë Dan Coman , ndërsa flet për
poezinë, jetën, dashurinë, filozofinë dhe prozën...
Ke ardhur në
Tiranë me një projekt; poezitë-portrete. Si lindi ideja e këtij lloji poezie?
Ka
lindur para dhjetë viteve, Isha në një festival poezie, në Slloveni, dhe në mjedisin ku zhvillohej muret ishin
veshur me posterë shkrimtarësh dhe
poetësh të mëdhenj. Fotografi shumë të mëdha dhe poshtë tyre fare pak rreshta.
Mendova: Përse fotot dhe jo fjalët? Kështu
lindi ideja për të shkruar një lloj poezie-portret. Kam shkuar për poetë bashkëkohorë të
Bullgarisë, Sllovenisë, Malit të Zi, Serbisë, Hungarisë, Kroacisë, Moldavisë,
Bosnjë-Hercegovinës ...
Ka shkruar
pesëmbëdhjetë poezi-portrete, ndërsa tani po kërkon në vendin tonë poetë e
shkrimtarë bashkëkohorë për penelin e tij poetik. Portrete që do i skalitë dhe
kornizojë për librin e tij të ri. Duket se në Tiranë e ka gjetur atë cohë,
telajë që po kërkonte, tanimë është në kërkim të fytyrave, emrave, gjurmëve,
qyteteve, veprave të autorëve të këtyre viseve që do tërheqin syrin e tij
vëzhgues. Nëse do të kishte një shqisë të gjashtë do të ishte nuhatja poetike,
ajo që e çon në gjetjen e karakterit, personazhit, i pranishëm në poezinë e Dan
Coman-it.
Autorët të
cilëve u ke kushtuar poezi-portrete, a janë në dijeni? A i kanë lexuar?
Po,
edhe i kanë lexuar. Këto lloj portretesh nuk janë rreth individit, por punës së
tyre, atmosferës nga qytetet ku kanë jetuar dhe perceptimi im për ta dhe për
veprën. Kjo është e rëndësishme. Të paktën kështu mendoj. Është shumë e
rëndësishme të jesh në qytete të tillë, sepse ka një atmosferë të veçantë dhe
shumë shpesh kuptoj se e njëjta atmosferë gjendet në poezitë e tyre.
Dua
të shkoj në Durrës, sepse Ariani( Leka) ka shumë poezi për detin dhe do doja të shkruaja diçka për
të.
Poetin e parë të
cilit do i shkruajë një portret e ka gjetur.
Pasi ka lexuar librin me poezi
“Anija e Gjumit” të Arian Lekës, përkthyer në gjuhën rumune , do të ndjekë
gjurmët e frymëzimit të poetit
shqiptar...Ka dëshirë të njohë më shumë, autorë të rinj, modernë, ata që nuk ka
pasur mundësi t’i lexojë në gjuhën e tij e që për t’i gjetur e për t’i
përjetësuar me vargjet e tij ka udhëtuar nga Bistriţa, qyteti ku jeton në Rumani,
me tren drejt Serbisë për të mbërritur
me avion në Tiranë më 3 gusht. Në një muaj ai i përngjan
gjahtarit e nuk nguron t’u kërkojë atyre të takon t’i shkruajnë ndonjë emër
poeti shqiptar. Më pas i përvishet
punës, duke kërkuar mbi veprën...
Është hera e
parë në Tiranë apo jo?
Arsyeja
që kam ardhur në Shqipëri është ta njoh më shumë. Kam dëshirë të bëj një lloj performance
–nëse do e përfundoj librin dhe ta botoj
–dua të bëj një Antologji me të gjithë poetët
dhe poezitë e tyre në rumanisht dhe do të jetë interesante. Në qytetin
tim kemi një festival ndërkombëtar poezie shumë të mirë dhe
do të doja që të bëja atje një lloj performance
me librin tim dhe Antologjinë, t’i ftoja të gjithë.
Përtej këtij
projekti, ku protagonistë janë poetë e
shkrimtarë bashkëkohorë, në poezinë e Dan Coman-it nuk mungojnë karakteret, personazhet, ata në
dukje të vegjël, nga jeta e thjeshtë, përditshmëria ku duket se nuk ndodh asgjë
e që shprehin poetin, i cili flet përmes
tyre
“Në të gjitha librat e mi me poezi ka disa karaktere dhe më
pëlqen të punoj në këtë stil, e di”- thotë ai.
Një prej librave
të tu me poezi titullohet “Fjalori i Maras”.
Ia ke dedikuar vajzës tënde. A ka pasur ajo ndikim të madh në veprën tënde?
Në
atë libër po. Për mua si baba ishte një
tronditje, dija shumë rreth prindërimit, fëmijëve, por ishte një tronditje.
Kuptova se ka shumë libra rreth mëmësisë, mamave, por asgjë rreth përvojës së babait dhe përvoja
më e fuqishme është për babain, sepse është gjithë kohës i jashtëm. Gjuha,
atmosfera, e dashura ime ishte tashmë një grua tjetër... Ishte tronditje. Jam përpjekur
të shkruaj rreth kësaj eksperience të re, zbulimit të ndjesive të reja. Isha i trembur për atë çka po ndodhte, ishte shumë e re.
A ka
ndryshuar atësia diçka në qenien tënde si poet? Ndoshta një perspektivë
tjetër...
Jo
nuk ka ndryshuar. Pas kësaj unë kuptova gjithçka. Është interesante, pasi kam edhe një djalë,
Horjan, ai zbuloi librin dhe më tha: “Të lutem, shkruaj një tjetër për mua!”.
Por është e pamundur të shkruaj një tjetër
libër për këtë lloj përvoje.
***
po rri me Maran
në xham, është një ditë e bukur dimri
dhe dëboron dhe
ne hamë mollë të qëruara me biskota dhe
nuk themi asgjë.
secili me
lugëzën e vet,
gjithkush me nga
një mëngjes dimri përballë.
nganjëherë e
ndërpresim ngrënien dhe
i shtypim hundët
mbi qelq dhe
rrimë kështu pa
thënë kurrgjë
dhe frymëmarrja
ime ma ngroh ngadalë fytyrën
dhe dalëngadalë
frymëmarrja e Marës
ngroh krejt
parkun.
***
Në poezitë e tua
vihet re një detaj; i shkruan emrat e njerëzve me shkronjë të vogël. Pse kjo zgjedhje?
Më
pëlqen të shkruaj vetëm me shkronjë të
vogël. Në gjuhën rumune ishin poetët
avanguardistë të cilët nisën ta bënin këtë
fillimisht.
A ishte një lëvizje
për të thyer rregullat?
Atëherë
po, por tani është krejt e zakonshme mes poetëve dhe shkrimtarëve. Asgjë e re,
por më pëlqen ta bëj.
Të pëlqen
shkrimi i dorës?
Po.
Nuk shkruaj dot në laptop apo
celular. Është e pamundur. As nuk mund të lexoj. Njoh plot poetë shumë të mirë, modernë që shkruajnë direkt nga
telefoni i tyre celular, por këtu jam i modës së vjetër.
Mund të
ngjajë klishe apo e epokës romantike, por një poet mund të imagjinohet veçse kështu: duke
shkruar me kaligrafinë e tij në një
letër të bardhë një poemë dashurie ...
***
poemë dashurie
(poem de
dragoste)
përtej ditës
është si s’ka më mirë sepse përtej ditës
jemi njerëz të
vegjël prej pushi
dhe vjen Mara
mes nesh dhe na vesh e na kreh
dhe na godet
lehtë me shuplakë në ndenjëse
vjen Mara edhe
kaluar mbi disa rosa të vogla plastike
na ve dhe
lundrojmë në kafe
përtej ditës
është si s’ka më mirë sepse përtej ditës
jemi të bardhë
si dëbora dhe si shtatë xhuxhët
dhe vjen Mara
mes nesh dhe
na i zhvidhos
duart dhe
na i zhvidhos
këmbët dhe duke na i hapur barqet
nxjerr të gjitha
bërzhdilat dhe krejt pambukun tonë
përtej ditës është si s’ka më mirë
ne vetëm natën
mbushemi me mish
vetëm natën kur
Mara më në fund është përgjumur.
atëherë strukemi
shpejt nën jorgan
dhe në heshtje
përplasemi me shoshoqin
si dy kofsha
zogjsh
***
Ti ke shkruar
gjithashtu prozë. Ke botuar tre libra në
vendin tënd...
Po,
shkruaj prozë vetëm kur nuk shkruaj dot poezi. Është një lloj ushtrimi për mua.
Kur nuk mund të shkruaj dot poezi, më duhet të shkruaj, sepse më pëlqen ta bëj.
A trembesh kur Muza
e poezisë nuk të viziton?
Po,
sigurisht, por muza është shumë e llastuar, kështu që kam një agjendë strikte;
çdo ditë zgjidhëm në orën 6 të mëngjesit, pi një filxhan kafe... Kur isha i ri, më pëlqente të punoja gjatë natës, por tani mëngjeset
janë shumë të rëndësishme për mua, sepse e pëlqej shumë kafenë. Është një prej
muzave të mia. Mendoj se ka një ndryshim
të madh mes prozës dhe poezisë. Një tjetër gjuhë. Romanet e mi, nuk janë krejt
romane apo krejt prozë. Është një lloj eksperimenti. Në të gjithë romanet e
mia, protagonisti është Dan Coman, shkrimtar nga Rumania; një lloj ditari i trilluar dhe gjithmonë i shkatërroj librat e mi të poezisë.
Është një lloj analize. Përpiqem në këta romane të kuptoj burimin e poezive të mia. Është shumë
eksperimentale.
Duket sikur
analizon veten si poet në prozën tënde...
E
saktë. Për lexuesit mendoj se është e pamundur të kuptohet, ata më njohin që jam poet. Por, në prozën time
unë ndryshoj gjithçka. Më pëlqen të bëj këtë lloj vepre absurdi.
Pse kjo zgjedhje
për të shkatërruar poezitë në prozë?
Më
pëlqen shumë të shkruaj poezi, por nuk i lexoj dot pasi i kam shkruar. Është e pamundur. Nuk më pëlqejnë
më.
Poeti është
qenie e komplikuar...
Si
kushdo tjetër. Ka dy realitete; ky që
shohim dhe ai gjuhësor. Për shembull, sheh
një fotografi me një grua të bukur, shtrirë
në plazh, me një libër në duar, syze të errëta dielli dhe me një kostum banje të
errët.... Fotoja është e bukur, por nëse do të shkruaja për atë grua, do të ishte shumë e vështirë.
Si mund të mbash atmosferën? Është e vështirë.
Njerëzit mund të thonë: “Shih, një grua në plazh! E mrekullueshme!”. Por nuk është mjaftueshëm për shkrimtarin.
Duhet diçka tjetër. Që lexuesi, të
kuptojë perspektivën time duhet gjuha. Gjuha është gjithçka. Dhe gjuha duhet të jetë shumë e thellë dhe
shumë e dallueshme. I dua poetët, sepse kanë një gjuhë kaq të thellë dhe të veçantë.
Në poezitë e tua
ajo çka merr gjatë leximit është imazhi. Si në një pikturë, një përshkrim i
detajuar që të dhuron një pamje po aq të mbushur me detaje...
Mendoj
se gjuha është shumë vizuale. Më pëlqejnë shumë njerëzit që lexojnë poezi,
sepse ka fare pak njerëz sot që lexojnë poezi. Ka diçka të veçantë tek ata që preferojnë
poezinë mbi prozën. Nuk e di cila është veçantia, por e di dhe mund t’i dalloj ata që lexojnë
poezi në mes të njerëzve.
Hedh sytë përreth
në oborrin e ‘Friend’s book house’ dhe
të thotë duke qeshur se mes atyre që rrinë ulur në paraditen e nxehtë duke
gjerbur pijet e tyre të ngrohta e të freskëta, vetëm një fëmijë ndoshta as dy
vjeçar e ka ndjerë kënaqësinë e poezisë, një vërejtje që për nga natyra dhe
intensiteti të ngjan me një poezi , kësaj here e rrëfyer e jo e shkruar...
Poezitë e tua
janë të mbushura me përshkrime të gjalla. Të pëlqejnë detajet, imtësitë...
Më
pëlqejnë detajet, sepse janë të
rëndësishme për poezinë. Kështu mendoj. Kur shoh diçka, shoh diçka rreth vetes.
Kur shoh këtë filxhan kafeje e shoh atë jo siç është, por siç mendja ime e sheh.
Ke një diplomë në Filozofi, mendon se filozofia është
poezi apo poezia është në vete filozofi?
Ah
jo, jo! Janë krejt të ndryshme. Nuk më pëlqejnë poetët që përdorin koncepte
filozofike në poezi. Është një tjetër gjuhë. Është një disiplinë e
mrekullueshme filozofia, shumë logjike e racionale dhe filozofët janë njerëz shumë inteligjentë, por nuk është e njëjta.
Mendoj se poezia dhe filozofia nuk kanë asgjë të përbashkët.
Por mund të
jetojnë bashkë te një njeri, apo jo?
Po
patjetër. Ndonjëherë filozofi përpiqet të shkruajë poezi dhe është një poezi e keqe.
E njëjta ndodh nëse një poet përpiqet të shkruajë filozofi, gjepura. E njëjta
edhe me prozatorin, që ka disa poezi, të cilat nuk janë aq të mira. E vështirë të
jesh poet e prozator në të njëjtën kohë.
A nuk mendon se shumë
shkrimtarë e shohin si një fazë poezinë për të kapërcyer më pas në prozë?
Kemi
shkrimtarin më të madh rumun tani, Mircea Cărtărescu, i cili e ka nisur me
poezi. Ishte një poet i mahnitshëm dhe pas të dyzetave nisi të shkruajë prozë,
po aq të mahnitshme. Por, ka thënë se e
ka të pamundur të shkruajë poezi tashmë dhe është i trishtuar, sepse ai e dashuron poezinë. Është gjest i mrekullueshëm të
shkruash poezi. Është e veçantë. Kur shkruan prozë është diçka tjetër –më e ftohtë, ke një plan, strukturë, duhet të jesh shumë inteligjent kur e tjerr subjektin
–ka pasur shumë poetë ndoshta jo
kaq inteligjentë, por me një dhunti të çmuar.
Ai thotë se
Rumania këto kohë ka një treg që lulëzon në zhanrin e poezisë. Një kohë e mirë
për të gjithë poetët, vendas e të huaj. Dan thotë se ka disa shtëpi botuese që
botojnë libra me poezi, kolana e antologji të poetëve europianë e përtej... “Kam
folur me përkthyesin tim shqiptar Kopi Kyçyku dhe Marius Dobrescu-n, përkthyesi i Kadaresë,
dhe ndoshta me ndihmën e Arian Lekës do të donim të bënim një Antologji të poetëve
bashkëkohorë shqiptarë. Diçka e thjeshtë për t’u bërë. Me një përkthyes të mirë
dhe përzgjedhje të mirë. Nga antologjitë kam zbuluar poetë shumë të mirë. Më pëlqen
të bëj diçka të tillë. Sepse e shoh të rëndësishme këtë lloj prezantimi, do të
doja t’i njihja poetët bashkëkohorë shqiptarë.
Cilat janë
temat kryesore në poezinë tënde ?
Temat
kryesore? Nuk e di! Prej fillimit janë të
njëjtat; dashuria, vdekja, gjëra të
ngjashme. Por gjatë gjithë kohës përpiqem
të shoh marrëdhënien mes trupit e mendjes, trupit e shpirtit. Ka të bëjë me
identitetin. Më pëlqen të shkruaj rreth dashurisë, por në një mënyrë të ndryshme,
e pamundur të shkruash në mënyrat që tashmë është shkruar. Mendoj se ndjesia është
vetmia. Jo vetmia e shpirtit, por ajo e trupit. Mendoj se më i rëndësishëm nuk është shpirti, por trupi. Sepse për trupin
është më e vështirë të qëndrojë vetëm.
Kur trupi mbetet
vetëm për një kohë të gjatë, a vdes shpirti?
Po
sigurisht. Dhe në të njëjtën kohë kur trupi rri shumë me një trup tjetër,
shpirti vdes. Është e çuditshme!
A është kjo mënyrë
e të parit ngaqë je filozof?
Jo
nuk jam filozof, jam shkrimtar. Mendoj se mendja nuk është e mjaftueshme. Trupi
është një ndërtesë interesante, e çuditshme
dhe e mahnitshme. Me shumë dhoma. Mendoj
se trupi ynë është dhurata që na është dhënë. Gjatë gjithë kohës ndjejmë se e
kemi këtë trup, por trupi nuk është gjatë
gjithë kohës me ne. Ndonjëherë ti je i shtrirë në plazh, trupi është aty, por
ti nuk je aty me të. Ai është vetëm. Çfarë ndodh kur trupi është vetëm?
Mendja shëtit, është larguar. Është kaq
i vetmuar. Kur flemë trupi është aty, por ne nuk jemi aty me të.
Cila është mënyra
për ta mbajtur trupin dhe mendjen të lidhur?
Nuk
mundemi! Shihi këta njerëz përreth! Ata nuk janë aty. Është e vështirë të jesh
gjatë gjithë kohës me trupin. Kjo prodhon tension dhe pikërisht nga ky tension përpiqem t’i nxjerr
poezitë e mia.
Kam dëgjuar për poetë që shkruajnë rreth dashurisë, shpirtit e
mendjes, por kjo perspektivë...
Mendoj
vërtet se mendja jonë është shpirti ynë. Kjo është e gjitha. Nuk besoj tek ajo
shprehja e vjetër se trupi është shtëpia
e shpirtit. Aspak! Trupi është një entitet i pavarur. Përpiqemi gjatë gjithë
kohës ta gjejmë, të rrimë brenda, por është e pamundur. Nuk na nxë gjatë gjithë
kohës.
Trupi që
ndryshon gjatë gjithë kohës, a është iluzion i mendjes?
Jo,
ai ndryshon. Ne mund të ndalim ndryshimin e mendjes, shpirtit, por jo të trupit. Ai vepron vetë dhe kjo është
e trishtueshme.
I kujtohet një shprehje
e James Dean- një ngjashmëri ndoshta e zakontë e portretit të tij me sy të thellë blu e flokë
të grurtë, të krehur në një model që ta kujtojnë djalin e keq të Hollivudit- ku
ai thotë se do të jetë një kufomë e re, duke e realizuar në një farë mënyre
profecinë me vdekjen e tij në moshën 27
–vjeçare. Nga kjo moshë mistike nga ku
janë ndarë një sërë artistësh të
mëdhenj, i kujtohet shkrimtarja
amerikane Sylvia Plath, një poete e
jashtëzakonshme për shijen e tij e cila pasi u gatoi mëngjesin fëmijëve vrau
veten. “Një mik i imi , shkrimtar rumun, ka shkruar një libër të vogël rreth të famshmëve që kanë kryer vetëvrasje dhe mjeteve që kanë
zgjedhur t’i japin fund. një libër shumë i mirë, intensiv, i thellë. Mendoj
se më e rëndësishmja në letërsi është stili, nuk mjafton të kesh një histori të mirë. Gjuha dhe stili janë më të rëndësishmet.
Thua se e rëndësishme për një shkrimtar është
stili, a është kështu edhe në poezi?
Është
si një lojë. Dje në mëngjes shkrova një poezi dhe isha shumë i lumtur. Mendova
se ishte një nga ato të mirat. Sot, kur
e lexova, m’u duk më e shëmtuara nga poezitë. E shkatërrova. Ajo çka dua të
them është se, kur shkruaj shpesh ndjej rrugën e duhur, por
pastaj ndonjëherë është e qartë që nuk është rruga e duhur. E ndjen këtë. Si
mund ta kuptosh se është poezi e mirë apo keqe? Është shumë e thjeshtë.
Picasso-n një nga miqtë e tij e pyeti sesi mundej ai ta kuptonte kur ishte një
pikturë e mirë dhe kur ishte e keqe? Picasso u përgjigj: “Nëse do të shohësh
tre mijë piktura do e kuptosh cila është
e mira”. Kjo mjafton, të jesh një shkrimtar i mirë, është shumë e rëndësishme të
jesh lexues i mirë. Mendoj se lexuesit e mirë janë shkrimtarët më të mirë.
Për lexuesin
poezia e shkatërruar mund të ishte shumë e mirë...
Por
kjo nuk më kënaq. Nuk dua t’ia di! E di që është klishe. Një libër mbase ka
shumë lexues, por ai libër është shkruar vetëm për një. Nëse ai lexues thotë se
është në rregull, atëherë po.
Pra kur shkruan
ke një lexues në mendje. Kush është ai?
Është
shoku im i ngushtë. Shkrimtar edhe ai. Është interesante sepse miqësia jonë i ka
themelet te letërsia. Po pinim kafe një ditë e ndërsa bisedonim papritur
kuptuam se kurrë nuk flasim për vajzat. Flasim
për personazhet, por kurrë për vajzat. Jemi burra. Menduam se jemi burra të çmendur.
Mendoj se është e rëndësishme ta kesh këtë lexues në mendje.
Po ti je lexues
i librave të tij?
Po,
gjatë gjithë kohës. Ai është prozator shumë i mirë. Ma dërgoi librin e tij në
dorëshkrim para katër ditësh dhe nisa ta lexoj këtu në Shqipëri. Një libër shumë
i mirë për duhanpirësit.
Në qytetin tënd
je mësues i filozofisë...Si janë ditët përtej
poezisë?
Po në shkollë të mesme. Është një punë që më pëlqen.
Janë të mahnitshëm, shumë inteligjentë të rinjtë e këtij brezi. Janë shumë më
inteligjentë sesa kemi qenë ne dikur, kanë shumë informacion., flasin gjuhë të huaja, udhëtojnë...
Vargjet që
brengosin
Askush nuk mund
të të sigurojë nëse pas leximit të këtyre teksteve do të kemi mirëqenie
emocionale. Përkundrazi. Vargjet e këtij poeti, pa qenë aspak romantike e
ngashëruese, brengosin. Ato rrinë aty, përballë, si një pritë a pusí, me të
cilën herët a vonë, përballesh.
Poezitë
e Dan Coman bëhen të dallueshme për nga poetika e përditshmërisë që, ndonëse
mbështetet në fakte jetësore, priret drejt abstragimit. Teknikat përmes të
cilave përpunohet kjo poezi, për nga improvizimi, ndjeshmëria dhe eleganca
ngjasojnë me jazz, ndërkohë që për nga ironia dhe “mungesa e mëshirës”, të
ftojnë drejt një karaokeje intime, që nuk poetizon asgjë.
Në
pjesën më të madhe të teksteve të tij poetikë, Dan Coman zgjedh këndvështrimin
e privilegjuar të individit që përfshihet në jetë për të vëzhguar dhe për ta
përshkruar procesin me vëmendje dhe me hollësi. Por ky nuk është qëllimi i
fundit. Për shkak të krijimtarisë, ku vlerë të veçantë merr rikrijimi lirik i
jetës, Dan Coman e braktis shpejt deskriptivizmin. Ai vendos një lente të madhe
mbi çdo që sheh, mbi atë që i ndodh, mbi gjithçka që e rrethon dhe sidomos mbi
ato që ai parandjen se do i ndodhin apo që duhet t’i ndodhin përjashtimisht
atij.
Figuracioni,
i beftë në dukje, të mbetet ndërmend, sigurisht. Por kjo mbresëlënie nuk është
qëllim. Ngulmimi i autorit është tjetërkund, te prirja për të krijuar vizione
të afta për të ndikuar mbi gjendjen shpirtërore të atij që e lexon. Askush nuk
mund të të sigurojë nëse pas leximit të këtyre teksteve do të kemi mirëqenie
emocionale. Përkundrazi. Vargjet e këtij poeti, pa qenë aspak romantike e
ngashëruese, brengosin. Ato rrinë aty, përballë, si një pritë a pusí, me të cilën
herët a vonë, përballesh. Duke e cilësuar krijimtarinë e Dan Coman si një ftesë
për ta kuptuar jetën përmes vizioneve, kritika na nënvijëzon ndjeshmërinë si
një aspekt të dukshëm të poezisë së tij. Por kjo ndjeshmëri, artikuluar pa
emfazë, nuk estetizon. Asgjë nuk i përket vetëm së bukurës në këto vargje.
Emocioni, intuita apo mendimi të çojnë drejt së njëjtës portë. Asgjë nuk
mbivlerësohet. Kjo gjendje nuk ndodh as kur poeti shkruan një poemë dashurie
për njerëz të vegjël prej pushi, as kur shkruan vargje për të bijën, që luan me
rosën plastike dhe pi qumësht pluhur dhe as kur ditët, mbështjellë në tym
duhani zhvidhosen si strukturat mekanike. Edhe kur poeti i qaset një peizazhi
dimëror, duke mbllaçitur në heshtje mollë dhe biskota edhe kur qeniet fërkohen
e përplasen me shoshoqin, si kofshët te zogjtë, optimizmi nuk ofrohet si
overdozë që mund të na i zbukurojë pamjet e një realiteti të deformuar. Poezia
e Dan Coman kthen në subjektive faktet dhe objektet, që na përkasin të
gjithëve. Udhëtimi i tij poetik ndodh së brendshmi. Po ky udhëtim nuk është as
i pazëshëm dhe as i patrazuar. Edhe pse pjesë e së përditshmes, ndodhitë dhe
objektet që ai zgjedh vendosen në kontekste jashtë së zakonshmes, gjë që i
çliron ato nga ‘burgu’ i përfytyrimeve të standardizuara. Cili të jetë
shpërblimi për vëmendjen që i kushtuam poezisë së tij? Metamorfoza në fund të
udhëtimit. Vetë poeti dhe gjithçka që ai preku kanë ndryshuar në fund të
leximit. Ato që ai bëri të dukshme e të zëshme na kanë ndryshuar. I prekur nga
kjo metamorfozë je edhe ti, që tashmë i ke lexuar këto vargje apo që sot a një
herë tjetër, ndan mendjen t’i lexosh.
*Arian Leka
No comments:
Post a Comment