Mira Meksi, Kur fatin ta shkruajnë librat

Shkrimtare, përkthyese dhe padyshim ithtare e letërsisë, Mira Meksi  rrëfen marrëdhënien me librin, që nga njohja e parë në motet e hershme të fëmijërisë kur ia prezantuan prindërit, takimet  vetëm për vetëm  çdo pasdreke me të, arratisjet në leximet e ndaluara,  pjekuria e marrëdhënies gjatë viteve të studimit për filologji frënge, lidhja e ngushtë me anë të përkthimit  e deri tek martesa me të, duke u shndërruar vetë në autore. Ajo rrëfen edhe ca sekrete që e  bëjnë edhe më shumë pikante dhe e mbajnë ndezur marrëdhënien me librin…

Nga Suadela Balliu 

Në psikologji thuhet se shpesh fëmijët përmbushin  profecitë vetjake, duke zgjedhur të bëhen në jetë atë çka të tjerët kanë profetizuar që herët për ta.

Mira Meksi e dinte që kur ishte vetëm  një vajzë e vogël pesëvjeçare , kur sapo mësoi të bashkonte gërmat , duke formuar fjalë  shpesh pa kuptim për të, se fati i saj do të ishte i lidhur ngushtë, përgjithnjë me librat, me të lexuarit, me letërsinë….

Andaj e nuk e la në dorën e të panjohurës, por e mbërtheu fort fatin  që e gjente t’i shfaqej herë i  bardhë në faqet e përrallave, herë  i verdhë i rrezikshëm që e ftonte në aventurat e shfletimit të  librave të ndaluar , jo vetëm  të regjimit por edhe të moshës.

Nga  joshja  e zanave,  gishtove, pyjeve të magjepsur kafshëve që flasin, kështjellave dhe kullave të rrethuar nga zjarre e dragonj, princeshave flokëarta e princërve të kaltër mbi  kuajt të bardhë tek shija e  pazëvendësueshme të  së ndaluarës, në faqet e verdha- jo prej kohës sesa përmbajtjes kontroverse. Ajo do ta sfidonte të ndaluarën për t’i përpirë  veprat e Le Blanc-it me aventurat e Arsen Lupenit, “Rrethi i kuq” i Conan Doyle-it me Sherlock Holmes-in, “Gruaja me të zeza” dhe “Bija e mallkuar” e Richenbourg-ut e shumë tituj  të tjerë, për të cilat sakrifikonte fëmijërinë e saj.

Pastaj do të vinte mosha e studimeve të larta dhe zgjedhja për filologji frënge nuk do të qe në dorë të rastësisë. Përpara iu hap një  dhomë e madhe e letërsisë  botërore.

Nga aty do të zgjidhte më të dashurin; realizmin magjik dhe letërsinë latine, të cilën e bëri të tingëllonte edhe në shqip, me ngulmin dhe kureshtjen e asaj vajzës së vogël që zbuloi  universin magjik mes librave.

Mira Meksi do të përkthente kryeveprat e Dymasë, Bodëlerit, Lamartinit, Markezit, Borgesit, Nerudës, Sabatos, Lorkës e shumë të tjerëve. Njohja me gjuhën frënge dhe atë spanjolle do ta bënte që të përcillte për lexuesin e huaj edhe poezi shqipe. “Kur janë libra që më pëlqejnë, pa dyshim që kam dëshirë t’i ndaj me të tjerët dhe që është përkthimi në gjuhën time, në shqip. Madje kjo ka qenë edhe shtysa ime parësore për t’u marrë me përkthimin letrar: dëshira për të ndarë me të tjerët letërsinë që vlerëson”- zbulon përkthyesja. Përkthimi do të ishte një  urë që do ta lidhte me destinacionin e saj profetik; të shkruarit apo shkrimësia siç  ka dëshirë ta quajë ajo duke  luajtur me fjalëformime që marrin jetë nga pena e saj, të cilat janë kthyer tashmë në markë dalluese jo vetëm në përkthimet që mbajnë firmën e Meksit , por edhe në veprat origjinale si:  “Frosina e Janinës”; “Porfida –Ballo në Versailles”, “ E kuqja e demave”, “Mallkimi i Priftëreshave të  Ilirisë” etj. “Fat të madh quaj faktin që e kam kuptuar që herët që fati im është letërsia, shkrimësia”- thotë Mira, pavarësisht ngjyrave që mund të marrë…

Cili është kujtimi më i hershëm për  librin?  E mbani mend  të  parin  që keni lexuar apo jua kanë lexuar të tjerët?

Pa dyshim që po, dhe është nga ato kujtime që edhe në këtë moshë më jep një ndjesi të veçantë. Ka pasur sigurisht edhe të tjerë libra për fëmijë të kohës që prindërit më lexonin në fëmijërinë e hershme, si për shembull  “Orizi i milingonave” i Adelina Mamaqit apo “Xhaxha Stefi” e të tjerë, por libri vërtet i rëndësishëm i jetës sime fëmijërore është “Xinxifillua” e Mitrush Kutelit. Është libri që ime më, mësuese e gjuhës dhe letërsisë shqipe, ma lexonte gjatë orëve të pasdrekës, kur qe edhe riti ynë i përditshëm i leximit. Mbaj mend që koha e leximit fluturonte shpejt dhe kish raste kur një përrallë mbetej përgjysmë. Padurimi për të ditur ç’ndodhte më tej më mundonte gjatë. Kam qenë pesë vjeç kur vendosa të marr vetë në dorë “fatin e leximit” për të mos u varur prej askujt dhe jo pa mundim, edhe me ndihmën e sime gjysheje, ia dola të mësoja të lexoja shumë koha përpara klasës së parë. Dhe libri i parë që kam lexuar vetë dhe me vështirësi të mëdha ka qenë pikërisht vazhdimi i përrallave të “Xinxifillos”.

Ç’mbani mend prej tij?

I mbaj mend të gjitha përrallat e “Xinxifillos” me shumë faqe, dhe gjer më kujtohen edhe ilustrimet e mrekullueshme grafike të faqes të parë të çdo përralle. Për shembull nuk mund ta harroj kurrë macen me maçokun të martuar, dy heronjtë e një përralle, të zënë për krahu dhe shumë të lumtur, ku macja e bukur si nuse, me qerpikë shumë të gjatë dhe të kthyer si bisht dallëndysheje, mbante një kurorë me lule mbi kokë, nga e cila lëshohej një vello e hollë.

Kur ishit fëmijë, a ishit natyrë që ju pëlqenin leximet ?

Leximi ka qenë për mua fëmijë, nëse mund të shprehem kështu, “loja” ime më e parapëlqyer. Madje fjalët e shkruara përherë më kanë mrekulluar; mbaj mend që më argëtonte pa masë bashkimi i gërmave të rastësishme që shkruaja në një fletë dhe fjala e pakuptimtë që krijohej prej  tyre, por me një tingëllim krejt të veçantë. Mbaj mend po ashtu se shpikja rrëfenja apo përralla për shoqet e mia, të cilat më nxisnin gjithsaherë të vazhdoja rrëfimin edhe kur përralla kishte mbaruar. Dhe mbrëmja na zinte në shkallët e pallatit ku prisnim zemërdridhura të na thërrisnin prindërit, ndërkohë që unë isha kthyer në heroinën e vajzave të vogla të lagjes sime.

A keni lexuar libra për të rritur në vitet e fëmijërisë? Ç’ libra ? Mbresat e
tyre?

Në librin tim me ese “Leximi i ndaluar dhe shkrimet e fshehura”, në esenë që i ka dhënë titullin librit kam shpjeguar pikërisht leximin e librave të ndaluar në fëmijërinë time dhe që ishin jo vetëm libra për të rritur dhe që për ne fëmijët qenë të ndaluara prej prindërve dhe mësuesve, por edhe libra të ndaluar në përgjithësi për arsye se i kundërviheshin ideologjisë së kohës. Mes tyre, dhe që për ne fëmijët e asaj kohe qenë më të çmuarit, qenë librat e ashtuquajtur “të verdhë” si disa libra të Le Blanc-it me aventurat e Arsen Lupenit, “Rrethi i kuq” i Conan Doyle-it me Sherlock Holmes-in, “Gruaja me të zeza” dhe “Bija e mallkuar” e Richenbourg-ut por edhe “ Spartaku” i Giovagnol-it, “Ivanhoe” e Walter Scott-it dhe “Romeo e Zhuljeta” e Shakespeare-it, të cilët nuk qenë të ndaluar në përgjithësi, por që ishin të tillë për ne fëmijët. Ndonëse shumë gjëra nuk i kuptoja gjatë leximit të këtyre librave, ata jo vetëm më zhvilluan më tej dëshirën time pothuaj të natyrshme për të lexuar, por më kultivuan shijen për letërsinë dhe mbi të gjitha, më mësuan me një lloj lirie që shkonte përtej kufizimeve të mëdha të kohës në lidhje me letërsinë. Në librin tim me ese shkruaj: “Sot jam e bindur se, ndonëse bota njeh shumë periudha me libra të ndaluar, ne qemë, ndoshta, të vetmit 10-13 vjeçarë në univers që iu përkushtuam aq shumë, me mish e me shpirt, fesë së leximit, sidomos leximit të këtyre librave të tjetërsojtë, duke sakrifikuar për hir të tij gjithçka: lojërat tona, plazhin, vizitat pasdrekeve te kushërinjtë, paratë e kumbarave që i mblidhnim me mundim dhe i shpenzonim në një dorë për të “blerë” heshtjen e një motre a të një vëllai që na kish zbuluar të fshehtën e leximit “të fajshëm”.”

Po me përrallat i ruani ende  marrëdhëniet ?

Vazhdoj ende t’i ruaj lidhjet me përrallën, sidomos atë popullore. Kur mundem edhe sot lexoj përralla nga popuj të ndryshëm. Mendoj se i kam lexuar librat më të famshëm të botës me përralla dhe ende më magjepsin kur i rishfletoj. Kam shkruar edhe vetë libra me përralla.

Kur keni pasur një raft të mirëfilltë librash?

Përherë. Kam jetuar me rafte librash pranë. Ka pasur bibliotekë të pasur në shtëpinë e gjyshërve të mi, të prindërve gjithashtu, dhe sigurisht unë kam një bibliotekë shumë të pasur.

Cili  është libri më i vjetër në  raftin tuaj të librave?  E mbani mend cilin libër keni blerë të parin me paratë tuaja?  I ruani librat e fëmijërisë?

Nuk di ta them me saktësi, por kam libra të botuar në Shqipëri të kohës së paraçlirimit, kam libra të klasikëve francezë të botuar që në shekullin e 19 dhe së fundmi te bukinistët e Mexico City gjeta libra të Jorge Luis Borges-it të botuar që në 1953. Kam botuar në revistën “Yllkat” përrallën time të parë të quajtur “Erida dhe lulet” në moshën 11 vjeç dhe me honorarin që më dhanë bleva “Tom Sojerin” e Mark Twan-it dhe qerasa dy shoqe me akullore te pastiçeri “Rinia”. Në shtëpinë e prindërve të mi ndodhen librat e fëmijërisë sime.

Kur jeni njohur fillimisht me veprat e  shkrimtarëve bashkëkohorë perëndimorë? Në ç ’gjuhë i keni lexuar?

Kjo ka ndodhur kur nisi për mua leximi serioz, kur kisha fituar përgjegjësinë e leximit dhe isha bërë e kujdesshme në mirëzgjedhjen e tyre:   aty nga viti i tretë i shkollës së mesme kur lexoja lirisht në frëngjisht dhe më pas në shkollën e lartë kur studioja për filologji frënge dhe kur, nga një pakt i fshehtë që munda të bëja me pedagogët francezë, arrita të siguroja bollshëm letërsi bashkëkohore.

Cila letërsi është e preferuara juaj?

Fiksionet e Jorge Luis Borges-it, tregimet neofantastike të Cortazar-it, letërsia e Marques-it…Në përgjithësi letërsia e Amerikës Latine që quhet e realizmit magjik.

A keni pasur ndonjë libër që të gjithë përreth jush e donin dhe ju e urrenit? A ka të   tillë libra që ju lënë këtë ndjesi?  Po ndonjë libër që herën e parë nuk ju ka pëlqyer por pasi e keni rilexuar vite më vonë e keni parë nën një tjetër dritë?

S’kam urryer kurrë asnjë libër dhe s’jam në gjendje ta bëj këtë. Jo nuk më ka ndodhur.

A ka ndonjë libër që e mbani gjithmonë afër, për ta shfletuar gjithmonë? Po ndonjë që  e merrni gjithmonë  me vete kur udhëtoni?

Sigurisht që po. Përherë  kam pranë vetes një libër të Borges-it, s’ka rëndësi se cilin prej tyre. Në çaste dëshpërimi të thellë apo kur më ngjan se kam humbur shijen për jetën streha ku gjej paqe janë Mesha e Madhe e Bach-ut dhe librat e Borges-it. Madje “talismani” im nëpër udhëtime është sërish një nga librat e Borges-it.

Faqja e fundit e një libri është e fundit që lexoni apo ajo që shfletoni të parën?

E fundit, pa dyshim.

Cili është heroi juaj nga personazhet e librave?

Pierre Menardi autori i Kishotit, tregim i Borges-it.

A ka ndonjë shkrimtar që ende nuk i keni lexuar asnjë vepër ?

Sigurisht që po.

Libra të përdorur apo të rinj? Ndodh që të blini në kioskat e librave të vjetër ?

Të gjitha llojet, por kam kënaqësi të veçantë kur “peshkoj” libra të vjetër te bukinistët buzë Senës në Paris.

A keni pasur ndonjë mentor që ju këshillonte cilat libra të lexoni apo i keni eksploruar vetë?

Siç tregova edhe më sipër pikërisht shija që zhvillova që gjatë fëmijërisë për librat e ndaluar dhe që më pas e identifikova me lirinë dhe përtej dogmave të kohës, më bëri të “shpërfillja” mentorët e këtij lloji e që të parët qenë prindërit e më pas mësuesit. Kam pasur veç miq që më mundësonin gjetjen e librave të ndaluar dhe që ishin edhe kryeveprat e letërsisë botërore në më të shumtën e rasteve.

A mund të na zbuloni zakonet tuaja  të të lexuarit? Ndonjë episod lidhur me to?

 Nuk di sa kam mundur të jem e qartë se sa shumë rëndësi ka për mua leximi. Për ta shprehur, do të jepja një thënie të Borges-it: “ Nuk është e rëndësishme të jetosh, të lexosh po”. Lexoj çdo ditë, sidomos në pauzat që bëj nga shkrimësia ime e përditshme. E kam bërë zakon që kur  zgjohem në mëngjes, me një filxhan të madh me kafen e parë të ditës, të vazhdoj të rri në shtrat duke lexuar rreth një orë përpara se të çohem. Por koha e artë për leximin janë udhëtimet me avion.

Bëni shënime në faqet e librave gjatë leximit ? Jo tek ato libra që keni në plan t’i përktheni…

Jo, asnjëherë.

Kur lexoni autorë në origjinal a  e shihni   me syrin që “duhet sjellë në shqip” ?

Kur janë libra që më pëlqejnë, pa dyshim që kam dëshirë t’i ndaj me të tjerët dhe që është përkthimi në gjuhën time, në shqip. Madje kjo ka qenë edhe shtysa ime parësore për t’u marrë me përkthimin letrar: dëshira për të ndarë me të tjerët letërsinë që vlerëson.

Nga ndryshon Mira lexuese  nga  përkthyesja profesioniste?  Librat që keni sjellë në shqip kanë qenë ata të preferuarit tuaj ?

Ndryshimi nuk është i vogël sepse unë lexoj shumë shkrimtarë dhe shumë lloje letërsish, ndërkohë që nuk mund të përkthej cilindo shkrimtar, apo cilëndo letërsi që lexoj dhe pëlqej. Domosdo autorët që kam sjellë në shqip dhe librat që kam përkthyer kanë qenë të parapëlqyerit e mi, por mbi të gjitha më kanë shkuar së brendshmi, pra kam pasur një lloj afrie letrare me ta, dhe ky është elementi më i rëndësishëm në artin e përkthimit letrar.

Sa libra lexoni njëherazi?

Rrallë më ndodh tani që të lexoj më shumë se një libër në të njëjtën kohë.

Jeni grua e letrave, shkrimtare dhe përkthyese letrare. Brenda pasionit tuaj të madh për letërsinë si ndërthuren këto dy zeje? E konsideroni veten me fat që merreni me letërsi?

Shiko, fat të madh quaj faktin që e kam kuptuar që herët që fati im është letërsia, shkrimësia. Nuk di të them nëse është fat, pra fat i mirë, që jam e lindur për letërsinë. Sepse është një pasion kaq i madh shkrimësia sa shkrimtari është gati të bëjë çdo lloj sakrifice për të dhe në emër të tij; është i gatshëm të heqë dorë gjer edhe nga të jetuarit normal dhe komod vetëm për ta kënaqur këtë pasion. Sa për raportin mes përkthimit letrar dhe shkrimësisë, u bë vite tashmë që prioriteti im është shkrimësia.   

Si përkthyese apo shkrimtare a ka rëndësi kritika letrare për ju? Po lexuesi vetë, mendimi i tij a kanë rëndësi për profesionin tuaj?

Kritika letrare te ne  lë shumë për të dëshiruar, por gjithsesi gjykoj se ajo i shërben lexuesit dhe jo shkrimtarit. Sa për lexuesin mendoj se lexuesi i mirë është për tekstin letrar po aq i rëndësishëm sa autori i tij: ndërsa autori e nxjerr tekstin në dritë në një formë të dukshme të përcaktuar, por edhe në shumë të tjera, me gjasë të mundshme, lexuesi i mirë, nëpërmjet leximit, bën që teksti të gjallojë e të ketë jetë në një mori formash. Dhe në një mori kohësh. Si të tillë e konsideroj shumë të rëndësishëm për profesionin tim. Por edhe në një tjetër kuptim e konsideroj të rëndësishëm: ndërsa numri i lexuesve të veprës time është rritur konsiderueshëm, kjo më ka bërë akoma më të kujdesshme në punën time.

Si përkthyese ju pëlqen të lexoni vetëm në origjinal apo preferoni edhe përkthimet në shqip?

Kam mundësi të lexoj libra në origjinal në sajë të gjuhëve të huaja që njoh. Pa dyshim që kam shumë interes të lexoj përkthime në gjuhën time, në shqip. Për fat të keq ka shumë pak përkthime të mira sot në tregun shqiptar.

Për shkak të punës suaj keni takuar  shpesh  shkrimtarë, por ndoshta më i veçanti ka qenë ai me Garcia Marquez,  takim që ju e keni përshkruar edhe në parathënien shqip të librit “Dashuri në kohërat e kolerës”. Çfarë mbresash ruani nga ai takim?

Ka qenë takimi i parë që kam pasur me një shkrimtar nobelist, të cilin e kisha përkthyer. Qe një takim i jashtëzakonshëm jo vetëm për momentin që u bë, qe viti ‘90, por edhe për faktin se për herë të parë në jetë time prej përkthyeseje u përballa me autorin, kur dihet se asnjëherë shkrimtarët nuk janë të kënaqur nga përkthyesit e tyre. Në këtë pikë biseda jonë qe shumë profesionale, ndonëse në fillim m’u duk sikur isha në një provim të rëndësishëm me një profesor të rreptë përpara, dhe këshillat konkrete në lidhje me përkthimin e “Dashuria në kohërat e kolerës” më vlejtën shumë, duke më krijuar bindjen e ngulët se shkrimtari dhe përkthyesi duhet të bashkëpunojnë ngushtë gjatë përkthimit të veprës.

 Znj. Meksi, cilat janë sipas jush librat më të rëndësishëm të letrave universale, të cilat duhen lexuar pashmangshmërisht? Cili do ishte libri i librave dhe përse?

“Komedia Hyjnore” e Alighieri-t, “Don Kishoti” i Cervantes-it dhe tragjeditë e Shekaspeare-it. “Komedia Hyjnore” gjykoj është libri i librave, është një përsosmëri estetike.