Nëse Lawrence-i do të vritej pasi shkroi këtë libër” – ka thënë Larkin-i – ai ende do të ishte romancieri më i madh i Anglisë. Nëse dikush i përjashton të gjithë librat e tij përveç “Bij dhe Dashnorë “ dhe “Dashnori i Lady Çaterleit” ai ende mbetet shkrimtari më i madh i Anglisë. Një temë e madhe, të cilën pak romancierë atëherë apo tani kanë guxuar ta prekin. E megjithatë ai ia doli triumfalisht. Nuk ka asgjë të ngjashme me Bij dhe Dashnorë në të gjithë letërsinë. Një libër i madh, i renditur nga Biblioteka Moderne në vendin e nëntë mes 100 librave më të mëdhenj të shekullit 20, ky libër vjen në shqip nga shtëpia botuese “Pegi”
“Po të them se kam shkruar një libër të madh” , kështu i çoi lajm D.H Lawrence –i botuesit të tij Edward Garnett-it , pasi i shpuri dorëshkrimin e “Bij dhe Dashnorë” në nëntor të vitit 1912. “Lexoje romanin tim – është roman i madh” . Mungesa e modestisë së Lawrence-it është e falshme: libri kaloi katër drafte dhe pas dy vitesh betejë ai u lehtësua pa masë kur e përfundoi. Ndjesia e ngazëllimit nuk zgjati shumë. Ai merakosej rreth titullit ( e kish titulluar fillimisht librin “Paul Morel”. Ai merakosej nëse do të përfitonte nga parathënia ( dhe me vonesë i postoi një Granett-it). Shqetësohej rreth xhaketës së pluhurit dhe e rregulloi me një mik, Ernest Collings, të skiconte një ( siç edhe parathënia, nuk u përdor). Nën këto shqetësime shtrihej një shqetësim më i thellë, rreth vetë tekstit: “Jam një admirues i madh i punës sime, ndërsa është e re, por pas njëfarë kohe nuk më pëlqen aq shumë” – pranonte ai.
Lawrence pati të drejtë. “Bij dhe Dashnorë” është një roman madhështor. Një shekull lexuesish kanë zgjedhur të njëjtin cilësim. FR Leavis e bëri kur e përfshiu Lawrence-in në “traditën e madhe” të romanit anglez, duke përfshirë Jane Austen-in , George Eliot-in, Henry James-in dhe Joseph Conrad-in. Po ashtu bëri edhe Philip Larkin-i, duke e përshkruar Lawrence-in, si “romancieri më i madh i Anglisë’ dhe “Bij dhe Dashnorë” arritjen e tij më të madhe: “ Thuajse çdo faqe e tij është absolutisht e përsosur”. Përsosmëria nuk ishte e dukshme për ata pranë Lawrence-it në atë kohë, duke përfshirë edhe të dashurën e tij të fëmijërisë Jessie Chambers, botuesin e tij Garnett-in dhe bashkëshorten e tij të ardhshme Frieda, të gjithë këta sugjeronin përmirësime dhe lanë shenjat e tyre në tekstin e përfunduar. Por recensat ishin të mira dhe 100 vjet më pas, reputacioni i romanit u rrit, pavarësisht zhytjes së fundit në qëndrimin kritik të Lawrence-it.
Për ata që sapo janë njohur me Lawrence-in si autor, “Bij dhe Dashnorë: është një vend për të nisu. Megjithëse ka ardhur pas “ Palloi i Bardhë” dhe “ Shkelësi” , lexohet si romani i parë. Nuk është as sepse historia sillet rreth fëmijërisë dhe adoleshencës dhe gjithçka ndodh rreth tyre, përfshirë frikën, turpin, vetëdijen, mbindjeshmërinë emocionale, zgjimin seksual dhe sigurinë arrogante që ( siç e vendos Paul Morel-i) është “ të ndryshosh fytyrën e tokës në një mënyrë a tjetër”.
Është gjithashtu freskia dhe intensiteti me të cilin Lawrence-i paraqet familjen Morel- sikur kjo të ishte e vetmja familje në botë ku prindërit nuk shkojnë mirë, i ati pi, e ëma qorton të dashurat e të birit, paratë nuk mjaftojnë, arti dhe letërsia bëhet strehë e kështu me radhë.
Në moshën 27 –vjeçare, Lawrence – ishte i mirarsimuar dhe shumë i lexuar, por stili i “Bij dhe Dashnorë” është mrekullisht i pavetëdijshëm se ironia angleze thyen magjinë. Ironia nuk ishte në natyrën e Lawrence-it dhe në atë kohë ai shkroi librin të cilit nuk ia kishte ngenë.
Nisi ta skiconte romanin në tetor të vitit 1910 dhe e përfundoi pas dy vitesh; në mes, ai i dha fund marrëdhënies së gjatë me Jessie Chambers -in, u fejua për t’u ndarë më pas me një tjetër të dashur, Louie Burroës, humbi mamanë gjatë betejës me kancerin, u sëmur rëndë me pneumoni, u tërhoq nga mësimdhënia në Croydon, u kthye në Nottingham, ra në dashuri dhe udhëtoi nëpër Europë me Frieda Weekley -in, gruan e një prej profesorëve të tij.
Të gjitha këto kriza ushqyen romanin. Pak tekste kanë qenë më shumë “të mbuluara”. Ashtu siç Frank Kermode ka nënvizuar, që romani i tij të ishte organik dhe i hapur ndaj përvojave “ i çliruar nga barra e finalitetit dhe plotësisë vendosur në të nga armiqtë e tij, romancierët, të cilët, sipas opinionit të tij, “Bij dhe Dashnorë” ishte në rrezik për t’u dukur i dobët dhe diskursiv , prandaj ia dërgoi kopjen e shtypur Garnett-it, duke ngulmuar “Ka marrë formë” dhe përse Freida u ndje e detyruar të shtonte postskriptin e letrës së Lawrence-it duke bërë të njëjtin nënvizim ( çdo gjë e re duhet të gjejë formë të re, dhe paskëtaj dikush mund ta quajë atë “Art”)
Lexuesit të shekullit 21 , ankthi mbi të, patrajtësinë e mundshme duket e çuditshme. Me kohë “Bij dhe Dashnorë” është shumë i matur, shumë simbolik, shumë i kontrolluar. Episodet në të cilat tri gratë më të rëndësishme në roman, Znj. Morel, Miriam Leivers dhe Clara, u përgjigjën luleve, për shembull, dhe në këtë mënyrë zbulojnë karakteret e tyre të ndryshëm janë të modeluar aq me kujdes sa rrezikojnë të humbasin “jetën e ndjerë” që Leavis-i e mendoi si dhuntinë më të madhe të Lawrence-it. Zonja Morel është praktike rreth luleve –; Clara, sensualja mendon se ato duken më mirë teksa rriten në natyrë sesa të këputura; posesivja Miriam zaliset dhe përdridhet. Por të tilla modele strukturale janë rrallë aq të thjeshta sa shfaqen.
Romani, i shpjegoi Garnett-it, Lawrence-i “ ndjek këtë ide: një grua me karakter dhe elegancë shkon në një shtresë më të ulët dhe nuk kënaqet me jetën e saj. Ka pasur pasion për burrin, kështu që fëmijët kanë lindur nga ky pasion, dhe ka pasur grumbuj pasioni. Por ndërsa bijtë e saj rriten ajo i përzgjedh ata si dashnorë – fillimisht më të madhin, më pas të dytin. Këta bij shtyhen drejt jetës nga dashuria reciproke e së ëmës – yshtur vazhdimisht. Por kur arrijnë burrërinë, ata nuk mund të dashurojnë, sepse mamaja e tyre është pushteti më i fortë në jetët e tyre dhe i mban ata.
Lidhja seksuale mes mamasë dhe të birit vendoset herët. “ Paul dëshironte të flinte me të ëmën” na është thënë. Kur ajo e shoqëron Paul-in në intervistën e punës së parë, në fabrikën Jordan, ajo sillet “si e dashura” dhe të dy ndjejnë “eksitimin e dashnorëve që kanë një aventurë bashkë”. Pse nuk mundet një burrë të ketë një mama të re” – bërtet ai “ Unë kurrë nuk do të martohem për sa kohë të kam ty”. Rryma e nënujshme incestuoze del në sipërfaqe në kapitullin tetë me një “puthje të gjatë e të ethshme”. Nëse nuk jemi të sigurt ç’të bëjmë me puthjen, i dehuri Walter Morel, duke u kthyer në shtëpi na lë pa dyshime “ Me ligësinë tënde sërish?”- hungërin ai. Në fund babai dhe djali vijnë thuaje në shpërthim. Por Zonja Morel i ndan duke i rënë të fikët dhe ndërsa Paul-i e ngushëllon dhe e rijetëson Walter-i pengohet në krevat “Mos fli me të, Mama”- përgjërohet i biri dhe duke bërë këtë kupton se “ai i do më të mirën mamasë”. E gjithë kjo është paturpësisht autobiografike. Siç Lawrence i rrëfente një miku kur e ëma po vdiste “ E kemi dashur njëri-tjetrin, thuajse si një burrë dhe një grua duhen”. Ndërsa ish e dashura e tij Jessie Chambers, raporton se Lawrence-i i ka thënë “ E kam dashur, si një dashnor. Ndaj nuk mund të të dua ty, kurrë”.
Duket e sigurt se në kohën kur e përfundoi romanin, Lawrence-i ishte në dijeni të Frojdit, kishte rrokur bazat e teorisë psikanalitike dhe kishte dëgjuar përmes Freida-s për termin “Kompleksi i Edipit”, edhe pse nuk e kishte lexuar esenë e rëndësishme. Sigurisht që ai dinte se kompleksi i së ëmës së Paul-it nuk ishte unik ai e përshkruante si “ tragjedia e mijërave djemve të rinj në Angli” dhe duke i thënë Zonjës Morel emrin Gertrude ai hamend Hamletin, heroi i së cilës vuante nga kompleksi i Edipit. Kur, brenda disa viteve që romani ishte botuar, disa kritikë e trajtuan si një rast studimor, ai u xhindos “ i gjori libri im! Ishte, një e vërtetë e plotë , ndërsa ata gdhendin një gjysmë gënjeshtër nga ai dhe thonë: Voila! Derr!”.
Nëse “Bij dhe Dashnorë” është si art “ një e vërtetë e sinqertë dhe e plotë” Garnett-i duhet t’i kishte dhënë pak besim. Akademikët e zemëruar e kanë karikaturuar atë si një vjedhës i mesëm që i hoqi dhunshëm romanit një të dhjetën e censuroi nga pasazhet e tij erotike dhe e detyroi Lawrence-in ta çonte gjetiu romanin tjetër. Por letrat që Lawrence-i i shkroi tregojnë se i besonte gjykimit t tij dhe u ndje mirënjohës për mbështetjen e tij sa i dedikoi romanin atij.
Që “Bij dhe Dashnorë” është më shumë se një histori e Paul Morel-it nga fillimi deri te skenat e hershme, ndoshta më eleganti në roman, në efekte e paraprin atë. Kur shtatzëna Zonja Morel lihet jashtë shtëpisë natën dhe më pas kur i shoqi e plagos në kuzhinë duke i hapur ballin që i shkakton gjakderdhje , Paul-i nuk është atje, si një dëshmitar për të na treguar çfarë ndodh. Ndonjëherë zëri i romanit është ai i një narratori të errët. Por kryesisht i rrëfyer nga brenda dhe mund të kalojë nga ndërgjegjja e njërit personazh te tjetra.
Përpara se Paul-i të arratiset drejt dritës, së pari duhet të vrasë të ëmën. Vrasja mund të duket fjalë shumë e ashpër, duke qenë se ajo ka kancer dhe kjo është një vrasje për mëshirë, por Lawrence është i kujdesshëm në theksimin e padurimit të Paul-it për ta vendosur atë në mjerim. “Mama, nëse më duhet të vdes, do të vdes”, i thotë pasi qartësohet se gjendja e saj është terminale. Lawrence nuk debaton dilemën e eutanazisë, duke e përshkruar aktin si “normal”.
Por sjellja e tij duket vetë përthithëse. Ndërsa e ëma nuk është më e aftë ta ushqejë, ajo duhet sakrifikuar; për ta bërë sa më pak brutale, çfarë do që ajo mund të ndjejë rreth zgjatjes, ai nuk do ta lejojë dhimbjen dhe humbjen e dinjitetit.
Gjysma e parë e “Bij dhe Dashnorë’ mund t’i përkasë romanit viktorian, ndërsa pjesa e dytë tregon se Lawrence-i lëviz drejt modernizmit.
Është një roman i vështirë për t’u klasifikuar, nuk është një roman i rritjes, duke qenë se Paul-i nuk është ekskluzivisht fokusi i vëmendjes, as një roman rreth shkrimtarit apo artistit, duke qenë se Lawrence, ndryshe nga Joyce në “Portreti i Artistit në Rini” trajton aspiratën estetike si sekondare ndaj edukimit emocional dhe seksual. As gotik apo baritor nuk mund të quhet edhe pse ka elementë të të dyjave. Ndoshta soc-realist, mund të ishte më i afërt, edhe pse nuk ngjan me Dickens apo Trollope. “Një libër i cili nuk është kopje e librave të tjerë, ka ndërtimin e vet” ka shkuar Lawrence. Ai ishte duke ribërë romanin anglez, ndaj edhe “Bij dhe Dashnorë” nuk i përket asnjërës prej kategorive.
“Nëse Lawrence-i do të vritej pasi shkroi këtë libër” – ka thënë Larkin-i –“ ai ende do të ishte romancieri më i madh i Anglisë. Nëse dikush i përjashton të gjithë librat e tij përveç “Bij dhe Dashnorë” dhe “Dashnori i Lady Çaterleit” ai ende mbetet shkrimtari më i madh i Anglisë.” Më i madh se Shekspiri? Ndoshta jo. Por e vërteta është se këta dy romane, të botuara në fund të karrierës së tij, janë intimiteti i tij më natyral dhe fizik. “Dashnori i Lady Çaterleit” është një roman mesianik, një diskutim i gjatë kundër atyre që “luajnë pistë në seks” dhe një lutje për burrat dhe gratë për të qenë më shumë “në kontakt”. Romani më i hershëm nuk predikon të njëjtën gradë, dhe është më i mirë për këtë, por adreson të njëjtën pyetje: si mund të jetojmë jetë më të pasura dhe të përmbushura? Një temë e madhe, të cilën pak romancierë atëherë apo tani kanë guxuar ta prekin. E megjithatë ai ia doli triumfalisht. Nuk ka asgjë të ngjashme me “Bij dhe Dashnorë” në të gjithë letërsinë. Është një libër i madh.
Përgatiti: Suadela Balliu
No comments:
Post a Comment