Dosjet, për metaforën e një shoqërie të mbajtur peng

Metafora  e madhe e një shoqërie të mbetur peng në të kaluarën, ku dosjet e kyçura në mister janë simboli i kontrollit mbi fatet dhe shpirtrat e njerëzve. Pikërisht mbi këtë, autori Bashkim Shehu ka ndërtuar romanin e tij të fundit, “Fjalor udhëzues për misterin e dosjeve”. Një labirint letrar që e tregon rrugën e daljes me anë të gjetjes stilistikore, duke dekoduar misteret e dosjeve, me anë të një fjalori  udhëzues. Por misteri i dosjeve është më i ndërlikuar...

Shkrimtari e sjell vegimin e një ëndrre të pakthyer në fjalë, ku këto të fundit bashkohen si copëzat e vogla të një enigme të madhe. Ëndërr që dhjetëra mijë shqiptarë e shohin njëkohësisht. Dosjet janë të hapura dhe ai ka në dorë një dosje. E shfleton, por fletët janë të bardha, të zbrazëta. Shfleton një tjetër, sheh se fletët janë të bardha, tmerrësisht të zbrazëta... Kthehet sërish te dosja e parë. Papritur ka ndjesinë se gjithçka është aty, se asgjë nuk është hequr, nuk është fshirë e as është zhdukur...Është kjo metafora e madhe e një shoqërie të mbetur peng në të kaluarën, ku dosjet e kyçura në mister janë simboli i kontrollit mbi fatet dhe shpirtrat e njerëzve.

Pikërisht mbi këtë, autori Bashkim Shehu ka ndërtuar romanin e tij të fundit, një labirint letrar që e tregon rrugën e daljes me anë të gjetjes stilistikore, duke dekoduar misteret e dosjeve, me anë të një romani udhëzues. “Por misteri i dosjeve është më i ndërlikuar, është ai që përcjell krejt romani nga fillimi në fund, dhe që nuk mund të shprehet me pak fjalë”- përgjigjet shkrimtari, i cili me lirinë që i jep pena ka qëndisur një vepër që t’i ngatërron pak shqisat për të dalluar trillin nga realiteti, historinë nga miti. Shumë syresh kanë rënë në kurthin e konfuzionit, i nxitur ndoshta edhe me përkimin e daljes së këtij librin me lajmin se dosjet, ato famëkeqet e Sigurimit të Shtetit, të pluhurosura në panjohje të një shoqërie që vëzhgohej me syrin e “vëllait të madh”, do të hapeshin thuajse çerekshekulli pas rrëzimit të sistemit që e ngriti kultin pikërisht mbi njerëz-dosje. “Sa për konfuzionin mjafton të kihet parasysh që libri im është roman, domethënë vepër fiksioni, dhe keqkuptimet zhduken menjëherë. Në një roman lejohet çdo lloj fantazie për çfarëdolloj teme”- thotë ai, ndërsa shton se konfuzionin nuk e solli, por e gjeti këtu, mes nesh...Shkrimtari saktëson edhe njëherë, për hir të së vërtetës empirike, se personazhet dhe dinamikat e librit vijnë përmes detajesh që nuk mund të ndodhin në atë që konvencionalisht quajmë realitet. Një ngjarje mund të mos jetë reale, por kush mund të thotë se nuk ka të bëjë me realitetin?

Ju ngulmuat të sqaronit gjatë promovimit të librit çfarë nuk është ky roman. Pra nuk ka të bëjë me ngjarje reale e as historike e as nuk mëton të hedhë dritë mbi të kaluarën. Por a nuk menduat se përdorimi i çështjeve kaq reale dhe sidomos aktuale, siç janë hapja e dosjeve të Sigurimit të Shtetit apo edhe përdorimi i ngjarjeve të tjera dhe personazheve realë, do të prodhonte këtë konfuzion?

Unë thashë se nuk janë ngjarje reale apo historike, nuk thashë se nuk kanë të bëjnë me ngjarje reale apo historike. Këto janë dy gjëra shumë të ndryshme nga njëra-tjetra. Çdo vepër letrare e zhanrit narrativ ka të bëjë me ngjarje reale. Ndërkaq, thelbësore është se si duhet kuptuar shprehja “ka të bëjë me”. Pikërisht te kjo “ka të bëjë me” qëndron thelbi i letërsisë. Nuk do zgjatem me teorizime, vetëm do të sjell një shembull: “Kur Gregor Samsa u zgjua një mëngjes nga një ëndërr e ankthshme, e pa veten në shtrat i shndërruar në një insekt të stërmadh”. Besoj se e dini që është fjalia e parë e novelës “Metamorfoza”, të Franz Kafkës. Kjo novelë, e botuar para njëqind vjetësh, më 1915, shënon një “para” dhe një “mbas” në letërsi, e ky hap gjigant fillon pikërisht me fjalinë që citova. Nuk mund të jetë ngjarje reale, po kush mund të thotë se nuk ka të bëjë me realitetin? Madje, është më reale se ngjarjet reale... Më lejoni të marr edhe një shembull tjetër, nga letërsia klasike, për një figurë historike madhore dhe në kontekstin e një ngjarjeje të njohur historike: Napoleon Bonaparti në betejën e Borodinosë, te “Lufta dhe Paqja”. Fjalët dhe veprimet dhe mendimet dhe ndjenjat që i atribuohen këtij personazhi për ta portretizuar dhe për ta harmonizuar stilistikisht me të tërën e romanit janë trillime, dhe s’mund të ishte ndryshe, por nuk di që kjo të ketë krijuar ndonjë konfuzion, që t’i kenë marrë si të vërteta në kuptimin e ngushtë, konvencional, ose që t’u jetë prishur qejfi ngaqë Tolstoj paska trilluar. Nga ana tjetër, po ta sfidojmë idenë konvencionale të realitetit (dhe pikërisht kjo është puna e letërsisë), kush është më real, Makbethi i kronikave historike, apo Makbethi i Shekspirit, që kuvendon me magjistrica dhe që dëgjon se si ato i parashikojnë fatin, që i përmbushet pikë për pikë siç ia parashikojnë ato? Sigurisht, nuk po e krahasoj veten me asnjërin nga këta autorë, i solla vetëm si përkujtesë për atë çka është letërsia, si shembuj nga më të njohurit dhe nga më të kuptueshmit për atë çka po flasim. Dhe, sa për konfuzionin që përmendni, mjafton të kihet parasysh që libri im është roman, domethënë vepër fiksioni, dhe keqkuptimet zhduken menjëherë. Në një roman lejohet çdo lloj fantazie për çfarëdolloj teme, mjafton që teksti të jetë shkruar mirë nga pikëpamja artistike, të ketë koherencë të brendshme. Besoj se jeni dakord me mua që nuk ka tema të paprekshme dhe se nuk duhet të ketë kufizime për mënyrat e të shkruarit. Ndërkaq, edhe në dy librat e mi paraardhës, ndonëse dihej që ishin romane, ka pasur keqkuptime të tilla për sa i takon raportit me atë që konvencionalisht quajmë realitet. Dhe jam përpjekur t’i sqaroj me durim. Ndërsa në librin e fundit është vetvetiu më e qartë, jo vetëm ngaqë është roman, po edhe ngaqë është i përshkuar qysh nga fillimi prej fantazish të një natyre pak a shumë si ajo e fjalisë kafkiane që citova: ka një dendësi ngjarjesh e detajesh të atilla që nuk mund të ndodhin në atë që konvencionalisht quajmë realitet, ose që dihen nga kushdo se nuk kanë ndodhur. Pra, gjërat në vetvete janë mëse të qarta. E megjithatë qenka krijuar njëfarë konfuzioni. Në këtë mes ndikon sigurisht përkimi me shpalljen se dosjet do të hapen, dhe me zhurmën që shoqëron këtë lajm. Gjithsesi, konfuzionin nuk e solla unë, atë e gjeta midis jush... po të perifrazojmë një thënie të Skënderbeut, sado që nuk e dimë a e ka thënë realisht, nuk dimë a është reale, historike, apo ia ka mveshur Skënderbeut historiani Marin Barleti, i cili shkruante në një kohë kur historia ishte më e afërt me letërsinë.  

A patët një parafytyrim se si do të pritej romani nga lexuesi në kohën që e përfunduat së shkruari?

Kur e përfundova, nuk mendova fare për këtë. Mirëpo, ndonja dhjetë ditë më pas, kur u shpall se do hapeshin dosjet, e mendova mundësinë e një keqkuptimi të tillë nga një pjesë e publikut, madje edhe e shtypit, sepse ka në këtë mes një vështirësi, për vetë klimën intelektuale të momentit, për mënyrën se si politika dhe spektakli politik interferojnë kudo. Ndjej që jeni dashamirës me mua, ju dhe kolegët tuaj të kronikave kulturore, por sikur të tregonit 10% ose, le të themi, 3,7% të kësaj dashamirësie ndaj librit tim, domethënë, sikur për këtë libër të interesoheshit duke e trajtuar si vepër letrare, si roman, atëherë vështirësia zhduket. Ngulmoj për këtë sepse, në njëfarë mënyre, vepra është për autorin si fëmija për prindin. Dhe prindi dëshiron që fëmijën t’ia shikojnë në sy, jo që t’i dalin nga mbrapa dhe ta shikojnë nga mesi e poshtë.

Si nisi ky roman? Çfarë ju ngacmoi të sillnit këtë shkrirje mes trillit letrar dhe realitetit ?

Kjo është njëlloj sikur të më pyesnit çfarë më shtyn të shkruaj letërsi. Për këtë nuk kam përgjigje, dhe jam i bindur se asnjë autor nuk e di pse shkruan letërsi.

Ku mbaron trilli dhe nis realiteti në kumtin e këtij romani?

Ju lutem, mos më ngarkoni një punë kaq të mërzitshme... J.

Flisni për masoneri, këshill nokturn, tunele të nëndheshme, të cilat të japin një asociacion me teoritë e konspiracionit. A keni pasur ju indicie, të dhëna, burime ku jeni bazuar për të ngritur këtë histori apo është e gjitha pjellë e fantazisë? Për një sozi të diktatorit Hoxha qarkullojnë legjenda urbane...

Siç e thoni ju, këto janë legjenda që qarkullojnë. Edhe unë i kam dëgjuar, dhe kam shkruar për to duke i transformuar sipas nevojave artistike të romanit. Dhe duke i paraqitur si të tilla, si legjenda. Ka një sërë legjendash të tilla në këtë roman. Edhe ato janë pjesë të botës reale, të pandashme nga bota reale, që është njëherësh surreale. Madje, në këtë roman, referencat ndaj legjendave për teori shqiptare konspiracioni janë shumë transparente, mendoj. Herë pas here për këto teori kanë shkruar goxha edhe figura të njohura shqiptare, shpesh duke i paraqitur si zbulime historike, si të atilla që u përgjigjeshin ngjarjeve e fenomeneve reale të caktuara... siç merren gabimisht, nga disa, edhe pjesë të ndryshme të romanit tim, përfshirë edhe të tilla motive legjendash urbane.

A keni bërë kërkime paraprake për institucionet apo ngjarjet që sillni të rrëfyera në libër? Ju vetë sa e keni njohur mënyrën sesi funksiononte Sigurimi i Shtetit?

Nuk kam bërë asnjë kërkim paraprak, sepse nuk e kam pasur të nevojshme. Ndërsa te pyetja e dytë e juaja, ose te pjesa e dytë e kësaj pyetjeje, fjalëza “sa”, që përbën themelin e pyetjes, ngërthen relativitetin, krahasimin. Besoj se, në kontekstin e kësaj interviste, pika e nënkuptuar e referimit për një krahasim të tillë është shkalla e njohjes së temës për të cilën bën fjalë ky roman. Atëherë, mund t’ju them se funksionimin e Sigurimit të Shtetit e kam njohur në mënyrë më se të mjaftueshme për ta shkruar këtë roman, me aq sa flitet në të për Sigurimin.

Agron Gjekmarkaj u shpreh se kjo formë e të shkruarit ju lejon të shprehni atë çka dini dhe sipas tij nuk dini pak. Sa dini ju rreth dosjeve, rreth Sigurimit të Shtetit?

Në kuptimin për të cilin flet Agron Gjekmarkaj, kuptim që lidhet pikërisht me formën e të shkruarit, mendoj se ka të drejtë. Ndërkaq, rreth dosjeve si të tilla nuk di asgjë, ose di fare pak, sepse është e pamundur të dish, për sa kohë dosjet janë të mbyllura. Por, e përsëris, romanin e kam konceptuar në mënyrë të atillë që të mos kisha nevojë për shumë njohuri mbi dosjet. Njëkohësisht, mund të them se për dosjet mendoj se di shumë, jo për sa i takon përmbajtjes së dosjes së njërit apo të tjetrit, dhe as edhe për sa i takon strukturës së dosjeve, por di shumë në një kuptim tjetër, në kuptimin e dosjeve si simbol, apo si metaforë, që lidhet me gjëra ku e ku më të mëdha se dosjet, dhe që mendoj se përbëjnë thelbin e romanit. Persida dhe Agroni përvijuan disa linja asociacionesh që më duken të goditura në këtë aspekt.

Kartomancia, misteret, paranormalja, mitologjia të përdorura në ndërtimin e romanit... janë detaje që ju intrigojnë personalisht apo janë përdorur vetëm në funksion të këtij libri?

Jo, gjëra të tilla mund t’i gjeni vazhdimisht në krijimtarinë time.

Mënyra e ndërtimit si një roman labirint, si një fjalor, çfarë pune dhe saktësie kërkoi?

Struktura e ndërlikuar e këtij romani mund të krijojë përshtypjen se ka qenë një punë e mundimshme për ta ndërtuar. Në të vërtetë, ka qenë goxha më e lehtë nga sa mund të duket. Strukturën e pata të qartë në mendje qysh në fillim. Dhe kjo përbën një nga arsyet pse është libri që më ka dhënë më shumë kënaqësi kur e kam shkruar.

A e imagjinoni të ekranizuar ndonjë ditë këtë libër? Ka plot detaje për të ngritur një skenar kinematografik…

Po e mendoj tani që e thatë ju. Dhe mendoj se keni shumë të drejtë, ka disa fragmente të tilla.

Alegoria e madhe që ju sillni, ajo e një shoqërie të mbyllur në dosje, a është kjo fytyra e Shqipërisë së sotme? Ka mbetur peng shoqëria shqiptare e dosjeve të periudhës së komunizmit?

Nuk jam për alegorinë, jam për metaforën, sepse alegoria çon te një kuptim i vetëm, ndërsa metafora çon te një shumësi kuptimesh, duke mos u reduktuar në asnjërin prej tyre dhe as në shumën e tyre. Kësisoj, romani im, për aq sa vlen nga pikëpamja letrare, synon ose duhet të synojë përtej caqeve të gjendjes së shoqërisë shqiptare aktualisht. Tema e sundimit të pakufizuar, e aspiratës së njeriut për t’u shndërruar në perëndi dhe për të sunduar si perëndi mbi fatet e të tjerëve, është një temë universale. Sa e kam realizuar këtë temë, është tjetër çështje. Por kjo gjithsesi e përfshin edhe kondicionin totalitar dhe post-totalitar të Shqipërisë, që përbëjnë temën e dukshme të romanit. Në lidhje me këtë dimension kuptimor konkretisht, mendoj se shoqëria shqiptare vazhdon të jetë peng e së kaluarës komuniste në mjaft aspekte, por jo thjesht peng e dosjeve. Dosjet kanë qenë një nga instrumentet e kontrollit totalitar mbi këtë shoqëri, një pjesë e tërësisë së këtij mekanizmi, ndërsa në roman dosjet synojnë të përbëjnë simbolin e kësaj tërësie, e kontrollit total të fateve dhe shpirtrave të njerëzve. Sidoqoftë, gjatë prezantimit të librit, dy studiuesit i shpjeguan këto shumë më mirë se unë.   

Cili është misteri që ju përcillni mbi to dhe pse e quani mister çështjen e dosjeve?

Shprehur thjesht, e quaj mister për atë që them te hyrja “Dosjet”. Por misteri i dosjeve është më i ndërlikuar, është ai që përcjell krejt romani nga fillimi në fund, dhe që nuk mund të shprehet me pak fjalë. Për t’u shprehur, do kërkonte një tjetër tekst letrar, qoftë dhe ese, po gjithsesi me konotacione artistike. Letërsia shpreh gjëra që nuk thuhen dot me një gjuhë jo letrare. Po të ishte ndryshe, letërsia nuk do të ekzistonte.

E nisët ta shkruanit më 2013-n, fill pas promovimit të librit “Loja, shembja e qiellit”. Si e keni ndjekur ju debatin mbi hapjen e dosjeve nga Barcelona?

Për të qenë të saktë, e kam nisur jo menjëherë mbas promovimit të atij libri, po gati gjysmë viti më vonë. Ndërsa debatin mbi hapjen e dosjeve e kam ndjekur me aq sa mund ta ndiqja përmes botimeve on line të gazetave, me aq sa mund të gjeja informacion përmes zhurmave të spektaklit.

 Ç’ndjesi ju la propozimi për të qenë pjesë e projektit mbi kthimin në muze të “Shtëpisë së gjetheve”?

Më la një ndjesi shumë të mirë, sepse ideja e këtij projekti më pëlqeu. Është një projekt që përputhet me afinitetet e mia përzgjedhëse, po të përdorim një shprehje klasike.

Si e keni njohur ju në atë periudhë kur ajo ushtronte funksionin e saj dhe ç ’përshtypje ju la kur e vizituat pas kaq kohësh?

Dija se i përkiste Ministrisë së Brendshme, por nuk e dija tamam se për çfarë. Kisha dëgjuar se ishte qendër përgjimesh, siç ishte në të vërtetë, po kisha dëgjuar edhe se ishte qendër torturash. Mes shokësh, e quanim “Shtëpia misterioze”. Ndërsa, kur hyra në të për herë të parë, vjet në maj, mendjen e kisha vetëm te puna që do të bëja me këtë ndërtesë, mendoja vetëm të gjeja ide sa më interesante. Puna krijuese përherë e ndihmon njeriun që të ngrihet mbi ndjesitë negative. Për më tepër, ndonja dymbëdhjetë vjet më parë kisha shkruar një roman, “Udhëkryqi dhe humnerat”, me një personazh që punon aty si teknicien përgjimesh.   

Hapja e dosjeve, jeni shprehur se nuk do të sjellë as katarsis e as ndonjë shkëputje të shoqërisë shqiptare me të kaluarën. Atëherë pse e shihni si të domosdoshme hapjen e tyre? Çfarë efektesh do të ketë nëse ato do të vazhdojnë të jenë të mbyllura? A ka rrezik asgjësimi i tyre?

Po të ishin hapur menjëherë mbas ndryshimeve, hapja e tyre do kishte më shumë vlerë. Megjithatë, e shoh si të domosdoshme hapjen, sepse nuk ka asnjë arsye që të vazhdojnë të mbahen të mbyllura. Hapja e tyre është thyerje e një tabuje. Dhe nuk është mirë për një shoqëri që të ketë nga këto lloj tabush, të krijojnë sekrete të paprekshme aty ku nuk duhet të ketë. Veç asaj, është e drejta e qytetarëve të spiunuar ta dinë kush i ka spiunuar dhe për çfarë. Edhe me aq dosje sa kanë mbetur, është mirë që çdo qytetar të njihet me dosjen e vet, në qoftë se e ka një të tillë. Sa për asgjësimin e dosjeve, mendoj se kjo ka ndodhur tashmë dhe se ka mbetur vetëm një pjesë e vogël e tyre.

E nëse hapen, si prisni të reagojë shoqëria shqiptare?

Nuk e di, por, me sa kam vënë re nga bisedat me njerëzit, përshtypja ime është se nuk ka ndonjë interes kushedi se çfarë. Me sa di unë, kjo vërehet edhe në tirazhet e gazetave: në ditët kur ka lajme mbi hapjen e dosjeve, rritja e tirazhit të shitur është, e shumta, vetëm disa mijë, pra shumë pak në raport me shoqërinë shqiptare.

Mendoni se Parlamenti do të marrë një hap konkret mbi ligjin për hapjen e dosjeve?

Qeveria e ka mbështetjen parlamentare si numër votash, por mendoj se konsensusi është i domosdoshëm.

Sistemi i ngritur si një rreth vicioz që prodhon spiunë dhe të spiunuar vazhdimisht, a është ky labirinti në të cilin ju e fusni lexuesin? A ka një dalje? Si e gjen lexuesi, por edhe shoqëria në kontekst më të gjerë, daljen?

Po, metafora e labirintit mund të ketë edhe këtë interpretim që thoni ju. Dalje prej tij sigurisht që ka, dhe lexuesi mund ta gjejë fare mirë, jo në kuptimin e gjetjes së një formule për të zgjidhur problemet e shoqërisë, por në kuptimin e kënaqësisë në të lexuar. Dhe, përgjithësisht, se si mund të ndahet shoqëria nga e kaluara, për këtë s’kam ndonjë formulë. Kështu si kanë ardhur punët, besoj se do t’i ngelet kohës që të bëjë dalëngadalë punën e saj.

Ju u shprehët se kishit premtuar se nuk do të vinit kësaj here me një libër të periudhës së diktaturës, por nuk e mbajtët atë. Po libri i radhës, a keni një ide si do të jetë? A keni nisur të hidhni diçka në letër?

Hë për hë, kam ndër mend të rri të paktën disa muaj pa shkruar libër. Ndërkaq, i kam në mendje disa projekte, por nuk di me cilin do filloj dhe kur, përveç që mund të lindin edhe ide të papritura, si në rastin e këtij romani. Dhe një ide që më ka lindur këto kohë është që të shkruaj kronikën e muzeut të përgjimeve: si filloi puna, çfarë ndodh gjatë punës dhe çfarë zbulohet për të kaluarën, po edhe për të tashmen nga reagimet e sotme të njerëzve. Natyrisht, në qoftë se do ta shkruaj, nuk do jetë libër fiksioni, do të bëjë fjalë për ngjarje reale dhe njerëz realë, me emrat e tyre të vërtetë ose pa emër. Por duhet kohë, sepse edhe krijimi i muzeut kërkon kohë, kështu që nuk besoj të jetë libri i parë i radhës.

Sa është thënë dhe sa ka mbetur pa u thënë e shkruar nga periudha komuniste?

Përsëri fjalëza “sa” krijon një problem, dhe këtë herë nuk e gjej dot pikën e referimit për krahasim. Kështu që përgjigja ime nuk mund të jetë shumë e përcaktuar: është thënë mjaft dhe mbetet mjaft për t’u thënë.

A keni qenë krejt i lirë në të shkruar? Ka pasur moment ku jeni ndalur keni hequr një personazh apo një ngjarje duke parashikuar reagimin në publik më vonë?

Kur shkruaj, reagimin e publikut nuk e mendoj fare. Në kushtet kur një autor nuk rrezikon të burgoset, ose kur nuk ka censurë, duhet të shkruajë atë që i pëlqen të shkruajë.

Flisni për botë paralele të Bllokut. Si e shihni kthimin e tij në një vend të mbushur me të rinj, një vend që edhe pse në një formë tjetër duket se tregon status e ku të gjithë duan të jenë pjesë e tij. A është një fije e së kaluarës që vazhdon të jetojë ende?

Këto janë mendime të njërit prej personazheve, por në këtë rast përputhen me atë që mendoj unë, pak a shumë. Po edhe këtë fenomen më tepër e shikoj si diçka metaforike, pra jo në kuptimin e ngushtë, ose të fjalëpërfjalshëm.

Po rastësitë e lidhura me librin: Përfundoi kur nisi debati mbi hapjen e dosjeve, u promovua pak përpara se të diskutohet në parlament ligji dhe ju përfshiheni në një projekt artistik që ka lidhje me një institucion përgjimesh. I ka bërë mirë librit kjo zhurmë apo ka prodhuar efekt të kundërt?

Siç e kam thënë tashmë, kjo rrethanë krijon njëfarë keqkuptimi, dhe e kam thënë për të sqaruar ata që nuk kanë shumë interes për letërsinë, për ata që do ta merrnin këtë libër në duar gabimisht. Por, në qoftë se libri ka ndonjë vlerë, do ta ketë edhe përtej këtij momenti.

Të qenat dhe të paqenat e dosjeve, me të qenat dhe të paqenat e romanit, a ekziston një lidhje mes të dyjave?

Ndoshta, por me dallimin se të qenat dhe të paqenat e romanit, e këtij romani dhe të çdo romani në përgjithësi, nuk i bëjnë dëm njeriu, J.